O‘zbek ruhiyati me’mori

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   Oripov A. Tanlangan asarlar. To`rt jildlik. Birinchi jild. She‘rlar va dostonlar. – T.: G`.G`ulom nom. adab. va san‘at nashr., 2000.
   
2. 
   Azim U. Vatanni sevmoqni o`rgatgan shoir. // O`zzbek adabiyoti va san‘ati. 2001 yil, 23 mart.
   
3. 
   O`zbek adabiyoti. O`n birinchi sinf uchun. Darslik majmua. – T.: O`qituvchi, 1993.
   
4. 
   Adabiyot. Majmua (Akademik litseylarning III bosqich o`quvchilari uchun). – Toshkent. ―Cho`lpon, 2007.
   
5. 
   Yo`ldosh Q., Yo`ldosh M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: Kamalak, 2016.
   
6. 
   Haqqul I. Taqdir va tafakkur. – T.: Sharq, 2007.
   

Qo„ziboyeva Go„zal Talaba., ToshDO‟TAU

QUTLUG„ BIR SAHARDA KO„Z OCHDI BULOQ…
(Abdulla Oripov lirikasi tahlili)

Badiiy adabiyot, xususan, she‘riyatning inson ruhiy olamiga va ichki dunyosiga ta‘siri juda o`zgacha. Jahon adabiyotining zabardast vakillaridan biri Jeyms Joys “Navqiron san‟atkorning siyrati” asarida “Lirik tur – bu, mohiyatan ehtirosli lahzaning oddiy so„zlarga o„rab berilishi…” kabi fikrni keltiradi. Darhaqiqat, she‘r ohang jihatidan, ma‘lum bir tartibga solingan his- tuyg`u ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli, ritmik nutqdir. Aslida she‘riyat – bu, rangin olamning inson tuyg`ulariga, inson kechinmalariga yo`g`rilgan tasviridir. Ma‘lumki, hamma voqea-hodisalar zamon va makonda sodir bo`ladi. Hattoki, inson qalbida kechgan eng mayda tuyg`ular ham.

Bundan tashqari Mutribiy Samarqandiyning Tazkirat ush shuaro” asarida “she‟r” so„zining lug„aviy ma‟nosi “topmoq va bilmoq”dir, shu jihatdan shoirlarni “biluvchi va topuvchi” deb ataydilar. Zotan, shoir xalqi boshqalar topa olmaydigan sara so`zlarni topadi va ular tizimiga o`zgalar eplay olmaydigan darajadagi shaklni beradi.
Mohir hikoyanavis Abdulla Qahhor: “She‟r – bir mo„jiza. Uning mo„jizalik sirlaridan xabardor bo„lish, bu sirlarni jilovlash har kimga ham muyassar bo„lavermaydi. Bunga erishish uchun zehn, sabr va mehnatdan boshqa yana nimadir kerak”, deydi. ―Yana nimadir kerak bo`lganligi bois ham hamma she‘r yoza olmaydi. U ilohiy berilgan iste‘dod, barchaga ham berilavermaydigan ilhom shodalaridan to`kilgan durlar jamlanmasidir – she‘r. Abdulla Oripov she‘r inson aqliy-ruhiy faoliyati bilan g`aroyib jumboq ekanligini ta‘kidlab: ―She‟riyat inson ruhining birmuncha g„ayritabiiy, ayricha holatidan tug„iladi”, deb ta‘kidlagandi.
O`zbek she‘riyatining zabardast vakili Abdulla Oripov ijodiga to`xtalar ekanmiz uning inson va tabiatni uyg`unlikda kuylashni mahorat va badiiy so`z
qudratida namoyon etganligini ko`rishimiz mumkin. Abdulla Oripov she‘riyati, xalq, va adabiyotshunoslik bir ovozdan e‘tirof etganidek, o`zbek poeziyasida muhim o`ringa, katta salmoqqa egaligi bilan ajralib turadi. Uning she‘riyatidagi xalq qalbiga yaqinlik, xalq dilidagi quvonch va shodlik, armon va dardlarni, insonning rangin tuyg`ularini rassomona ko`z bilan ilg`ab, takrorlanmas misralarda ifodalash, uning she‘rlaridagi badiiy haqqoniyat uyg`unligi - shoir she‘rlarining takrorlanmas, o`ziga xos xususiyatlaridandir. Poetik manzaralar yaratish, tabiat manzaralarini inson tuyg`ulariga yo`g`ib tasvirlash, eng nozik chizgilar orqali tasvirlash Abdulla Oripov she‘riyatining yana bir o`ziga xos qirralaridan biri hisoblanadi. Chunonchi, «Kuz xayollari» she‘ridagi: Uning qo`shig`ida, uning oxida odamzodning qalbini, aniqrog`i shoirlarning qalbini sezaman gohida deb yozgandi.
Yoki:
Bir xikmat o`qiyman xazonlardan men:
«Yashagin-u biroq yaproq bo`lma sen»,
singari misralar o'zbek adabiyotiga mushoxadakor, yosh bo`lishiga qaramay faylasuf ruxli bir shoir kirib kelayotganidan dalolat berdi.
Qutlug` bir saharda ko`z ochdi buloq, Yo`l soldi daryolar sari adashib,
Unga rahm etmokchi odamlar shu tob, Tog‘-u toshlar aro yaqin yo`l ochib.
She‘rdagi misralarni tahlil qilar ekanmiz, bu misralar shoirning dunyoga kelishiga, she‘riyat dunyosiga kirib kelishiga o`xshataman. Shoirning tug`ilgan kuniga nazar solar ekanmiz uning yigirma birinchi mart kuni, musulmon xalqining yangi kuni, yangilanish ayyomida, qutlug` bir kunda dunyoga kelganligini, ya‘niki, qutlug` bir tongda buloqning ko`z ochishi – buloq bu yerda shoirning o`zi ekanligini ta‘kidlab o`tmoqchiman. Ikkinchi misraga nazar solar ekanmiz undagi yo`l shoirning umri, hayot yo`li, daryo – zamon, hayot, keying misralardagi odamlar uning yonida turib, tog`-u toshdek, sinov va mashaqqatlarida yordam bergan yaqin insonlarini ta‘kidlamoqda shoir. Har bir she‘rlarini tahlil qilar ekanmiz barchasida yangicha
ma‘no, majoziy obrazlar va falsafiy qarashlar yaqqol ko`zga tashlanishini ko`rishimiz mumkin.

Bir vaqt boshoq edim, qirlarda o`sdim, So`ng yaxlit don bo`lib qo`lingga tushdim… Keyin-chi, tashlading tegirmonga sen, Taftingda un bo`lib turibman, do`stim.

Ushbu misralarda ham shoir hayoti, umr yo`llari aks etganligini yaqqol ko`rishimiz mumkin. O`zini boshoqqa qiyos etishi, o`zbek xalqi asli bug`doyrang ekanligini ta‘kidlab o`tmoqchiman, boshoq hali pishib yetilmagan bug`doy donalari hisoblanadi, uning bug`doy bo`lishiga hali ancha bor ekanligi va o`zining sevgan go`shasi – Qashqadaryo vohasining qir, dalalarida o`sganligini ta‘kidlaydi. Ikkinchi misrada boshoqning donga, bug`doy bo`lib yetishganligini, asl shoir bo`lganligini ko`rishimiz mumkin. Keyingi misralardagi tegirmon ham ramziy obraz, u asl hayot timsoli, tegirmondan kimdir un bo`lib saralanib chiqganligini ta‘kidlaydi. Har kimning hayotda belgilangan o`rni bor. Bu misralardan ko`rishimiz mumkinki, boshoq va bug`doy ramziy obrazlar: ular – shoirning o`zini aks ettirmoqda.
Shoir ijtimoiy hayot haqida ham qator she‘rlar yozdi. Ijtimoiy mazmunda davrimizning katta gaplarini ajib misralarda ayta olgan shoirdir. Uning ―Yuzma- yuz, ―Temir odam, ―Uyqu, ―Dengizga kabi sherlari hayotning dolzarb mavzularini badiiy so`z qudrati orqali yorqin ifoda etgan.
Badiiy ijod ahlidagi odamlar, avvalo, hayotni o`tkir idrok qila olishi bilan farqlanadi. Uning o`tkir nigohi siz-u biz ko`rmagan (ehtimol, mutlaqo e‘tibor bermagan) narsalarni ko`radi, ko`radigina emas, siz-u bizga mutlaqo ta‘sir qilmagan narsa uning uning ko`nglida chinakam to`fon qo`zg`ashi; siz-u bizga ahamiyatsiz ko`ringan narsa unga olam-u odam mohiyatidan so`zlashi, chigal muammolarni yechishi uchun kalit bo`lib xizmat qilishi mumkin. Mazkur xususiyatni shoirona nigoh deb nomlasam o`rinli bo`ladi. Shoirga xos muhim tug`ma xususiyat shuki, u ongosti qatlamlaridagi, xotiradagi taassurotlarni qayta
uyg`ota oladi va ularni ijodiy tasavvurga jalb etadi. O`zbek adabiyotidagi yorqin, zabardast vakili bo`lgan Abdulla Oripov ham o`tkir nigoh sohibi edi. Ijod ahli kishilarini biz so`z ishlatish mahorati va yoritib berilayotgan jarayondagi muhitni qanday tasvirlashidan o`qiyotgan she‘rimiz, yoki asarimiz kimning qalamiga mansub ekanligini muallifini bilmasdan turib anglaymiz ba‘zida. Bir so`z bilan aytganda har bir ijodkorning o`z qalam kuchi va o`zgacha bir takrorlanmas uslubi bo`ladi. Hech bir uslub takrorlanmaydi, hammasi aynan o`xshash holatda bo`lmaydi. Abdulla Oripovning ham qalami o`tkir, nigohi sezgir va so`z durini daryo tubidan mohirona tergan shoir edi.
Adabiyotlar:

1. 
   Abdulla Oripov , ―Ehtiyoj farzandi T. ―Yosh gvardiya, 1988.
   
2. 
   Abdulla Ulug`ov. ―Adabiyotshunoslik nazariyasi, T. ―G`ofur G`ulom, 2018.
   
3. 
   Abdulla Oripov, Saylanma
   
4. 
   Dilmurod Quronov. ―Adabiyot nazariyasi asoslari, T. ―Navoiy unversiteti, 2018.