O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

SO‘Z MODDIY TARKIBINING O‘ZGAR1SHI
Ma'lumki, dunyoda o‘zgarmaydigan narsa yo‘q — hamma narsavaqt o‘tishi bilan ma'lum darajada o‘zgarib turadi. Til ham bundan istisno emas. U doimo evolyutsiyada. Bu o'zgarish tilning hamma bosqichlariga xos narsa. Tilda sodir bo‘layotgan o'zgarishlar so'zning tarkibiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi, natijada u ham asta-sekin o‘zgarib boradi. So‘z tarkibi- ning o‘zgarishi turli tillarda turli yo‘l bilan boradi. Tilshunoslik fanining tarixida asosan uchta yo‘1 ta'kidlanadi: soddalashuv, qayta tuzilish va murakkablashuv. Bu yoTlarning har birini alohida ko‘rib chiqamiz.
Soddalashuv qo‘shma yo‘l bilan yasalgan negizlarni yasama negizlarga o‘tish yoki qo‘shma negiz bihan yasama negizni tub negizga o‘tish hodisa- lari soddalashuv deyiladi. Boshqacha qilib aytganda, ko‘p morfemali so‘zning bir morfemali so'zga o‘tib qolish hodisasi tilshunoslikda soddala- shuv deb nom olgan. Odatda, bu hodisa so‘zning ichki formasini yo‘qoti- shi natijasida, ya’ni morfemalar orasidagi chegaraning yo‘qolishi natijasi- da ro‘y beradi. Soddalashuv ikki sababga asosan sodir bolishi mumkin:

1. 
   u yoki bu moifemaning ma’nosini kuchsizlanishi va asta-sekin yo’q bo‘lib ketishi;
   
2. 
   bir so‘zdagi o‘zakning o‘ziga qardosh bo‘lgan boshqa o‘zaklar bi- lan aloqasining uzilishi natijasida.
   

Bu ikki sababning birinchisiga quyidagi so'zlar misol boTa oladi; rus tilidagi peTHBbift so‘zi hozirgi vaqtda so‘z yasovchi affiksi boTmagan sodda (tub) so‘z sanaladi, chunki qadimgi rus tilidagi peT (bahs ma’nosida) so‘zi ishlatilishdan chiqib ketgan. Aslida esa, pe rnBbih so’zi pei b ot va - hb sifat yasovchi morfemadan tashkil topgan. Hozirgi rus tilidagi HyxiibiH, xnwmiia, KOJibijo so’zlarini ham xuddi shu usulda tushuntirish mumkin. Bir vaqtlar rus tilida nyxa, xnxa va kojio so‘zlari boTgan, ana shu so‘zlarga -h, -hh, -ii, so‘z yasovchi va forma yasovchi -bin, -a, -o laming qo‘shilishi natijasida hosil qilingan. «Lekin hozirgi paylda bu so‘zlar tub so’zlar qato- ridan o‘rin olgan va ularning tarkibi to‘g’risida gap borganda, ularni qu- yidagi morfemalarga ajratishadi: HyxH-biii, XHXini-a, KOJibu-o.
Ikkinchi usulga esa, quyidagilar misol boTa oladi:
Hozirgi zamon rus tilida xnp degan so‘z bor. Bu so‘z tub so‘z hisoblanadi. Rus tilida bu so‘zga o‘zakdosh so‘zlar ham mavjud, masalan: >KH3Hb, jkhboh. Bu so‘zlaming asosida yotgan o‘zak ham ma’lum - jkhtb.
Lekin hozirgi paytda xnTb so‘zi bilan qolgan uch so‘z orasida hech qanday bog’lanish sezilmaydi. Aslida esa xnp so'zi xn o'zagidan va —p so‘z yasovchi qo‘shimchadan tashkil topgan bo‘lib, hayotda orttirilgan degan ma’noni anglatgan. Shunday qilib, qadimgi rus tilidagi —p so‘z yasovchi morfema hozirgi vaqtda o‘zakning ajralmas qismi hisoblanadi va bu o‘zak asosida yangidan-yangi so‘zlar yasaladi: xnpHbin, xnpcTb, o6e3>KnpeiiHbin va hokazo. Ba'zan soddalashuv so‘z tarkibida sodir bo‘ladigan qator fonetik o‘zgarishlar natijasida amalga oshadi. Masalan, rus tilidagi aaKoynoK so'zining soddalashuvida ikki omil o‘z ta’sirini o‘tkazdi:

1. 
   bu so‘zning tarkibidagi bir bo‘g‘in tushib qoladi; aslida bu so‘z qu- yidagicha ko‘rinishga ega edi: 3aKOJioyjioK;
   
2. 
   bu so‘zning asosida yotgan kojio o'zagi ishlatilishdan chiqib ketdi. Adler nemis so‘zining soddalashuvida so‘z tarkibidagi fonetik o‘zga-
   

rishlar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Hozir bu so‘zning ma'nosi burgutdti. Aslida bu so‘z qo‘shma so‘z, ya’ni adal va -ar bo‘lib, asl qush degan ma’- noni anglatgan. Bu so‘zdagi fonetik o‘zgarishdan tashqari ar so‘zi muoma- ladan chiqib ketgan. Rus tilidagi 'iaBTpa so‘zining dastlabki fonetik tarkibi aayrpa bo‘lib, 3a va yrpo so'zlaridan tashkil topgan.


o‘zlashtirilgan futbol so‘zi o‘zbek tilida tub so‘z hisoblansa, ingliz tilida
So‘zning morfologik tarkibining soddalashuvi, ayniqsa, bir tildan ikkinchi tilga so‘z o‘zlashtirilganda ko‘p ro’y beradi: yasama va qo‘shma so‘zlar sifatida o‘zlashtiruvchi tilga kirib keladi. Masalan, ingiliz tilidan qo‘shma so‘zdir: foot - oyoq va ball - to ‘p. Nemis tilidan kirib kelgan kurori so‘zi ham bu tilda qo‘shmadir, ya’ni kur - dam, ort - joy. O‘zbek tiliga fors tilidan kirib kelgan dardisar so‘zi garchi o‘zbek tilida tub so’z hisoblansa ham, fors tilida ikki so‘zdan tashkil topgan ~dard+ sar.