O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

SO‘Z TLRKUMLARI
Har bir tildaso‘zlar turkumlarga ajratiladi. Bundahar xil prinsiplai^a asoslaniladi. Ba’zan lcksik ma'uoni asosiy yetakchi belgi qilib olinadi, ba’zan morfologiyani yetakchi belgi qilib olinadi.
Masalan; turkumga ajratishda rus tilida so‘zning morfologik belgilari hal qiluvchi rol o‘ynaydi, xitoy tilida esa leksik ma'no, sintaktik belgisi va gapdaso‘z tartibi eng asosiy prinsip qilib olinadi.
Turkiy tillarda morfologik belgi, ayniqsa, so‘zning leksik ma’no va sintaktik xususiyati asos qilib olinadi.
Har bir tilda so‘z turkumlari til bilan bir xil vaqtda paydo bo‘lishi shart emas, har bir tilda so‘z turkumlarining soni har xil: rus tilida 10 ta, o'zbek tilida 11 ta, ingliz tilida 9 ta, uyg‘ur tilida 8 ta.
Ot cng qadimgi so‘z turkumi. Uning eng asosiy belgisi kelishiklar bi lan turlanishidir. Ba’zi tillarda ot turlanmaydi, ko‘makchilar yordamida yoki so‘zlar orqali bog‘lanadi.
Sifatlar ba’zi tillarda leksik ma'nosi va gapdagi vazifasi bilan ajralib turadi. Sifatlar asliy va nisbiy bo‘ladi.

o‘zak, negizi o‘zgarmasdan to‘g‘ridan - to‘g‘ri qo'shilib kelaveradi. Masa- lan: ota + m + lar + dan.
2. Flektivtillar. Bu guruhga Hind—Yevropa tillari kiradi. Ularda gram- matik ma'noni ifodalovchi affikslar so‘z o‘zagi bilan juda zich birikib ketadi. Bu hodisa fuziya deyiladi. Masalan: kelishik qo‘shimchalarini qo‘shsak, napma, napm+bt, napm+e tarzida bo‘ladi va so‘z kelishik qo'shimchasisiz to‘la ma’noli so‘z bo'lolmaydi.
Qo‘shimcha ba’zan o‘zakni ham o'zgartirib yuboradi. Vxo - yiuu, dpye - dpy3bn.
Rus tilida fleksiya hodisasi tufayli bitta qo'shimcha bir necha grammatik ma'no bildirishi mumkin. Masalan: Y kojixo3ox dagi — ax qo‘shimchasi ko‘plik son va predlojniy padejini ifodalab keladi. Flektiv tillarda so‘zlaming o‘zagi qo‘shimchalarsiz yakka holda ishlatilmaydi.
So‘zning tub ma'nosi o‘zak yoki negiz orqali ifodalanadi. Tub negiz, yasama negiz bo‘ladi. So‘zlar ma’nodosh qismlarga boiinadi: ish+chi+lar. Ular morfema deb ataladi, o'zakka nisbatan o‘rniga qarab qo‘shimchalar affikslar, suffikslar, prefikslar, postfikslar, infikslarga boiinadi.
So‘z yasovchi va shakl yasovchi affikslar so‘zning leksik ma'nosi bilan bogiiqdir. Bu hodisa lcksika bilan morfologiyaning bir-biriga bogiiq ekanini isbotlaydi.