O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

Qayta tuzilish
So‘z moddiy tarkibi o‘zgarishining qayta tuzilish yo‘li deganda so'zdag^ morfemalar chegarasinining o'zgarishi va buning natijasida yangi afftksa morfemalaming paydo bo‘lishi tushuniladi. Qayta tuzilishda so‘zning negiz yasamaligicha kelaveradi, lekin u morfemalarga ajratilayotganda ularnin; chegarasi o‘zgarib, bu so‘zni tuzishda ishtirok etgan dastlabki morfemala asl ko‘rinishini yo‘qotadi va so‘z yangicha tarkibiy qismlarga ajratiladi. Qay ta tuzilish jarayonida analogiya hodisasi va eskirgan morfemalarningtildai chiqib ketishi, ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan, hozirgi za mon rus tilida CMejiocTb va totobhoctb yasama so'zlari bor. Birinchis cmcjj o‘zagi va -octb so‘z yasovchi morfemadan, ikkinchisi esa, totob o‘za gi va -hoctb so‘z yasovchi morfemasidan tashkil topgan. Shunday qilit hozirgi zamon rus tilida bir vazifani bajaruvchi ikki so‘z yasovchi suflfik
-ocTb va -hoctb bor. Ba’zi olimlaming fikricha, -hoctb morfemasi keyinroq paydo bo‘lgan, dastlabki -ocTb dir. Ular buni quyidagicha izohlashadi. Bir vaqtlar rus tilida roTOBbift va roTOBHbih sifatlari bo‘lgan. Bu sifatlardan mavhum ot yasalganda roTOBHbih so‘ziga -ocTb affiksi qo‘shilgan. Yasalgan otni awallari quyidagicha tarkibiy qismlarga ajratishgan: roTOBH-ocTb; - h- va -ocTb negiz yasovchi morfemalar yonma-yon turganligi uchun vaqt o‘tishi bilan ular bir-biriga qo'shilib ketgan va hozirgi kunda bu so‘z yangicha tarkibiy qismlarga ajratiladi: iotob- o‘zak va -hoctb negiz yasovchi morfema. Bu hodisa, o‘z navbatida, tildan roTOBHbih degan sifatni tushib qolishiga sababchi bo‘lgan. Mavhum ot roTOBHocTb bevosita roTOBHbin si- fatiga -HocTb morfemasini qo'shish orqali yasaladi, deb qabul qilingan. Shunday qilib, bu misolda ko'rsatilgan qayta tuzilish jarayonini quyidagicha tasvirlash mumkin:
rOTOB-H-blH < rOTOB-H-OCI'b < lOTOB-HOCIb
Ba’zi hollarda so‘zlar ham qayta tuziladi. Bunga rus tilidan yana bir misol keltirish mumkin. Bu tilda unli bilan boshlanadigan olmoshlarning undosh bilan boshlanadigan variantlari ham bor.
H ttaii hm KHHry B iipniucJi k hhm
H .uaji eMy KHHry >1 iipHiucji k HeMy
Bir vaqtlar rus tilidagi c va k bir tovushdan emas, balki uchta tovush- dan tashkil topgan: cbii, ki.i i.
Ma’lumki, predloglar yordamchi so‘zlarga mansub bo‘lib, nutqda urg‘u olmaydi. Ular olmoshlar oldida ishlatilganda, ritmning ta’siri natijasida, olmoshlar bilan qo'shilib talaffuz qilingan: KbHeMy, cbHHM. XII va XIII asrga kelib, (unsiz) jarangsiz ’ tovushini til sistemasidan chiqib ketishi natijasida yuqorida keltirilgan so‘zlar orasidagi chegara o‘zgardi: dastlabki uchtovushlipredloglar uning birinchi tovushi mustaqil so‘z — predlogga aylandi, oxirgi tovush esa, olmoshlarning boshlang‘ich tovushlari qatoriga o‘tdi. Buni quyidagicha izohlash mumkin: