O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

CbH HM
Murakkablashuv. So‘zning moddiy tarkibini o‘zgarishining uchinchi yo‘li murakkablashuv nomini olgan. Murakkablashuv deganda, awal tub so‘z hisoblangan so‘zlami yasama yoki murakkab so‘zlar qatoriga o‘tib qolishi yoki bir morfemali so‘zlami ikki va undan ortiq morfemali so‘zlaiga o’tib olishi tushuniladi. Masalan, golland tilidan rus tiliga o‘tgan zonedek so‘zi 3OHTHK tarzida o'zlashtirilib, analogiya qoidasiga binoan bu so‘zning tarkibi ctojihk, jiomhk so‘zlari tarkibi singari 3oht va -hk morfemalariga ajratiladi. Murakkablashuv hodisasi awalgi hodisaga qaraganda tillarda kamroq uchraydi.
Shunday qilib, so‘z moddiy tarkibining o‘zgarishi deganda, mazkur so‘zning dastlabki ko‘rinishi bilan uning hozirgi morfologik tarkibi orasidagi o‘zgarish tushuniladi. Bu hodisalami aniqlashda qiyoslash katta ahamiyatga egadir. So‘z moddiy tarkibining o‘zgarishi til taraqqiyotini ko‘rsatuvchi omillardan biridir.


9-MAVZU. MA’RUZA MATNI.
Gаp bо‘lаklаri nаzаriyasi.
SINTAKSIS
Sintaksis so‘z birikmalarini, gap qurilishi va grammatik xususiyatlarini, gap turlarini, gap bo‘laklarini, bu bo‘laklarning o‘zaro birikish yo‘llarini o'rganadi.
Nutqning asosiy bo‘lagi - gapdir. Grammatik qonun-qoidalaiga asos- langan, grammatik jihatdan shakllangan, ohangiy tugallikka ega bo‘lgan va nisbiy tugallangan fikrni bildirgan so‘zlar yoki so‘z gap bo‘ladi.
Ma’no va grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan ikki va undan ortiq mustaqil so‘zlar so‘z birikmasi deyiladi.
Yuqorida gapdagi so‘zlar ma’no talablariga ko‘ra o‘zaro turli sintaktik munosabatlariga kirishishi aytib o'tilgandi. Gapning butunligini, sintaktik jihatdan mustahkam jipsligini ta’minlaydigan narsalar anashu munosabat- lardir. Masalan: llg'or chilangar topshiriqni oshirib bajardi. Bu gapda bir nechta so‘z birikmasini ajratib ko‘rsatish mumkin: Ilg‘or chilangar, topshiriqni bajardi, oshirib bajardi.
Bir-biri bilan sintaktik jihatdan bog‘langan, birinchi darajali predi- kativlik munosabatiga ega bo‘lmagan, ikki yoki undan ortiq mustaqil so'zlar qo‘shilmasi so‘z birikmasi deyiladi. So‘z birikmalari anglatgan ma’nolariga ko‘ra so‘zlarga o‘xshash: ular so‘zlar kabi nominativ atash funksiyasiga ega, narsa va hodisalarni ularning xususiyati bilan birga qo‘shib ataydi. So‘z birikmalari gaplardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:

• 
  gaplarda predikativlik munosabati bor (ega-kesim munosabatida ifoda qilinadi), so‘z birikmalarida bunday munosabat yo‘q;
  
• 
  gaplar bir so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin, so‘z birikmasida kamida ikkila mustaqil so‘zbo‘ladi;
  
• 
  gaplar o‘z ohang tuzilishiga ega, so‘z birikmalarida bunday xususiyat vo‘q.
  

So'z birikmalari bir — biri bilan moslashuv, boshqaruv va bitishuv yo'li bilan bog'lanadi.
tarkibi ctojihk, jiomhk so‘zlari tarkibi singari 3oht va -hk morfemalariga ajratiladi. Murakkablashuv hodisasi awalgi hodisaga qaraganda tillarda kamroq uchraydi.
Shunday qilib, so‘z moddiy tarkibining o‘zgarishi deganda, mazkur so‘zning dastlabki ko‘rinishi bilan uning hozirgi morfologik tarkibi orasidagi o‘zgarish tushuniladi. Bu hodisalami aniqlashda qiyoslash katta ahamiyatga egadir. So‘z moddiy tarkibining o‘zgarishi til taraqqiyotini ko‘rsatuvchi omillardan biridir.