O‘zbek tili fonetikasi

Til orqa undosh fonemalar

Til orqa undoshlar 2 guruhga bo‘linadi:

1. 
   Sayoz til orqa undoshlar: k [k||x], g [g||g’], [ng]
   
2. 
   Chuqur til orqa undoshlar: x, q, g‘ [g‘//g‘]
   

[k] fonemasi sayoz til orqa portlovchi undosh bo‘lib, barcha shevalarda so‘zning hohlagan o‘rnida uchrashi mumkin:

kiprikni > k’pr’kte ko‘pchilik > kepchilik kiyik > kiyik

So‘z oxirida va o‘rtasi [k] spirantlashib [x] ga o‘tishi mumkin: ko‘klam > jl.kex’lem

maktab > yl.mex’tep

eksa ekdik > yex’se,yex’t’k

ko‘knori > kex’neri // jl.kux’neri nariroq > jl.nererex’

bo‘lak > belex’// b’lex’ ellik > marg’.yell’x’

So‘z oxirida [k>y] hodisasini kuzatamiz. Bu o‘zgarish so‘zga affiks qo‘shilganda ham saqlanib qoladi:

etik > yet’y eshikni > yesh’yd’ bilakka > b’ley’e tekkan > tiygen ¹ laylak > leyley

boychechak > beych’chey²

Lab undoshlaridan oldin sandhi holatda [k>v] hodisasi yuz beradi: tuzuk bo‘ladi > tuzuv boladы

ellik besh > eluv besh

Ayrim so‘zlarda [k] ning [g] ga o‘tishini kuzatishimiz mumkin: karnay > jl.gerney

kekirdak > jl.gegirdek

Xorazm shevalari uchun so‘z boshida [k>g] almashinuvi normal hodisadir: kel > gel

ko‘r > ger

ko‘z > gez va h.k.

[k>g] hodisasi so‘z o‘rtasida, sandhi holatida ham kuzatiladi: ekin > eg’n (jl)

tikish > t’g’sh (jl)

Y-lovchi shevalarda k bilan tugagan ayrim so‘zlarga egalik affiksi qo‘shilganda k jaranglashadi:

yurak > yureg’m chelak > cheleg’m

Sandhi holatda k // g almashinuvi barcha shevalar uchun xosdir: terak ekadi > tereg-eked’

kerak ekan > kereg-eken mushuk emas > mushug-emes.

Juda kam bo‘lsa-da [k>ng] hodisasi uchraydi: tikilib qaradi > ting’lip qarado‘ (jl) kezaylik > nam.kezeynug// kezoynung suzaylik > nam.suzeynung

J-lovchi shevalarda so‘z oxirida k tushishi mumkin: kichik > k’ch’

tirik > tiri kerak > kere

Ayrim hollarda so‘z o‘rtasida ham k tushishi mumkin: etaklab > and. yetelep // j-l. etelep





¹ Решетов В, Шоабдураҳмонов Ш. Ўша асар. –Б. 164.

² Ғуломов Х. Ўша асар. –Б. 77.

7. 
   undoshi [k] ning jarangli ekvivalentidir. Bu tovush ham sayoz til orqa undosh bo‘lib, so‘zning barcha o‘rinlarida kela oladi:
   

gul > gul yigit > yig’t chigit > chig’t

gavda > gevde

Xorazm shevalarida [g] yumshoq talaffuz etilib, sifat jihatdan [y]ga tenglashadi:

kelgan > g’elg’en > g’elyen

G > y almashinuvi boshqa shevalarda ham uchrashi mumkin: tegma > tiyme

sigir > siyir egdi > iydi

tegirmon > tiyirmen (jl)

Ayrim shevalarda [g] o‘rnida [k] ishlatiladi: choker qovun < cho‘gir

kevdal’ < gavdali.¹

[g] assimilyatsiyaga uchrashi mumkin: xatga > xatke bekatga > beketke

Ba’zi shevalarda g>v almashinuvi kuzatiladi. Talaffuzda ba’zan [v] tushishi mumkin: te: d’sem te: m’yd’, te: me d’sem te: ved’.²

Jlovchi shevalarda [g] o‘rnida [g‘] ishlatilishi mumkin: menga > megen ~ mg‘an

senga > segen ~ sag‘an unga > ug‘an ~ og‘an.³

[Ng] tovushi shevalarda bir xil emas. Ayrim shevalarda, xususan, j-lovchi va singarmonistik ylovchi shevalarda [ng]ning til oldi unlilar bilan qo‘llanuvchi [ng^] va til orqa unlilar bilan qo‘llanuvchi [ng] variantlari mavjud .

Y-lovchi shevalarda esa [ng^] va [ng] oralig‘idagi birgina [ng] tovushi qayd etiladi. Lekin shunga qaramay, ayrim o‘rinlarda [ng] yumshoqroq, ayrim o‘rinlarda esa bir oz qattiqroq talaffuz etiladi.

Masalan: keling > kel’ng akang > ekeng daftaring > depter’ng.

Keltirilgan misollarda [ng] bir oz palatallashgan holda talaffuz etiladi. Andijon shevasining baliqchi podgruppasida [ng] bir muncha qattiq talaffuz etiladi:

keling > kel’ng oling > olng

qo‘ying> qoyng kabi.

Y-lovchi shevalarda [ng> y] almashinuvi sodir bo‘ladi: qoshingni > qosh’yn’

onaning koyn’ bolede, bolen’ koyn’ dalada koyn’ < ko‘ngli





¹ Афзалов Ш. Ўша асар. –Б. 137.

² Афзалов Ш. Ўша асар. Ўша бет.

³ Решетов В, Шоабдураҳмонов Ш. Ўша асар. –Б. 167.

Andijon shahar shevasida [ng] tushiriladi: onangiz > onez ko‘nglingiz > koyn’z

otangiz > otez singlingiz > s’:n’z

Grammatik formalarda [ng>y] va [y] ning tushib qolishi ikkilamchi cho‘ziq unlining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi: noningni>nen’yn’>nen’:n’

Yozdingmi > yezd’ym’ > yezd’:m’

Ayrim shevalarda [ng] o‘rnida [n] kelishi mumkin: saninda bole dunyede be:m’ken? (seningdek)

jl. mыlыxtan og‘ыday < miltiqning o‘qiday.