O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus

Bibliografik qo‘llanmalarni tuzishning umumiy metodikasi

Yirik axborot-kutubxona markazlari tomonidan bibliografik qo‘llanmalar nashr etishning va tarqatishning keskin darajada kamayib ketganligi, aniq kitobxonlar guruhiga mo‘ljallangan qo‘llanmalarning kamligi, tor mavzuga oid maxsus bibliografik qo‘llanmalarning tuzilmay qo‘yilganligi va boshqa moddiy-iqtisodiy qiyinchiliklar sababli ko‘pgina kutubxonalar tayyor bibliografik qo‘llanmalardan foydalanish bilan birga o‘zlari ham bibliografik qo‘llanmalar va ko‘rsatkichlar tuzadilar. Kichik kutubxonalar, asosan, tavsiyaviy bibliografik qo‘llanmalar va ko‘rsatkichlarni tuzadi hamda tarqatadi. Ularning maqsadi kitobxonlarga mustaqil bilim olishda yordam berish, axborotga bo‘lgan talabini qondirish, kitobxonlarga professional bilim olishda, uni oshirib borishda, qayta malaka oshirishda yordam berishdan iborat. Bu ishni amalga oshirish uchun ular bibliografiyalash qoidalarini va texnologiyasini bilishlari zarur.

Bibliografik qo‘llanmalarni tuzish dasturini ishlab chiqish bosqichining maqsadi—kitobxonlik guruhini aniqlashdan iborat. Bunda quyidagi vazifalar bajariladi: mavzuni tanlash va o‘rganish; shunga oid adabiyotlarning fondda mavjudligini aniqlash; bibliografik tanlashning mezonlarini aniqlash (nashr turlari, ularning to‘liqligi, mavzuli va xronologik chegarasi); bibliografik qo‘llanmaning turi va janrini belgilash.

Qo‘llanmaning mavzusi turli xil aspektlarda o‘rganiladi: uning dolzarbligi, yangiligi, unga kitobxonlar qiziqishi va munosabati, adabiyotlar bilan ta’minlanganlik darajasi, kutubxona imkoniyatiga muvofiqligi. Òuzuvchilar masalaning mohiyatini to‘la anglab olishlari uchun kitoblarga, jurnal va gazetalarga, mavzuga oid turli xil to‘plamlarga murojaat qiladilar. Muntazam ravishda shu sohaga oid olimlarning, mutaxassislarning asarlarini o‘rganib borishlari zarur. Bu esa mavzuni to‘g‘ ri va to‘la ochib berishga, har qanday hujjatni to‘g‘ri tavsiya qilishga olib keladi.

Mavzu o‘rganib chiqilgandan so‘ng qo‘llanmaning rejasi ishlab chiqiladi. Bunda tayyorlash jarayoni, bo‘limlari, har bir bo‘limda material berishning tartibi, hujjatlarni joylashtirish prinsiðlari, yordamchi apparatlar, ularning tartibi, foydalanish uchun manbalar ko‘rsatiladi.

Matbuot asarlarini aniqlash va bibliografik qidirish bosqichining vazifasi—tanlangan mavzuga oid adabiyotlarning (agar u vaqtincha mavjud bo‘lmasa, bibliografik yozuvlarning) kutubxonada mavjudligini aniqlashdan iborat. Agar mavjud bo‘lmasa uning sababi o‘rganiladi. Òuzuvchi mavzuga oid ma’lumot beruvchi hamma manbalarni ko‘rib chiqadi: kataloglar, kartotekalar, bibliografik ro‘yxatlar, boshqa bibliografik nashrlar, ko‘rsatkichlar, sharhlar, mutaxassislikka oid jurnallardagi ro‘yxatlar va boshqalar. Ulardan kutubxonada mavjud hujjatlarning bibliografik ma’lumotlari tanlab olinadi va mahalliy nashrlar haqidagi ma’lumotlar qo‘shiladi. Ba’zan yangi adabiyotlardagi, o‘quv qo‘llanmalaridagi, ko‘p tarmoqli, tarmoqli, mavzuli bibliografik ko‘rsatkichlardagi, „Kitob dunyosi“ gazetasidagi ro‘yxatlar ham ko‘rib chiqiladi va mavzu uchun moslari tanlab qo‘shiladi.

Bosma nashrlarni va bibliografik qo‘llanmalarni o‘rganish metodikasi

Òajriba shuni ko‘rsatadiki, matbuot asarini mukammal bilmasdan turib, kitobxonlar o‘qishiga rahbarlik qilish, yakka va ommaviy ishlarni olib borish, bunda yordam beradigan bibliografik mahsulotlarni tayyorlash juda qiyin. Bizning kutubxona xodimlarida matbuot asarini tushunish, bilish, tahlil qilish, mustaqil baho berish, bibliografik qo‘llanmalardan mustaqil foydalanish ko‘nikmasi yetarli emas. Shuning uchun, avvalo, kutubxona xodimining o‘qish doirasini kengaytirish muhim vazifa hisoblanadi. N. A. Rubakin o‘zi va begonalar o‘qishi uchun kitob tanlash ham san’atdir, deb ta’kidlagan edi. Demak, har bir kutubxona xodimi bu san’atni egallagan, adabiyotni yaxshi biladigan, kitobxon bilan ishlash jarayonida nafaqat bibliografik qo‘llanmadagi, balki mavjud kitobni, uning ichidagi bobni, tavsiya eta oladigan darajada bilimga ega bo‘lishi talab etiladi. Bu esa kundalik ish jarayonida amalga oshadi. Kutubxonachi qo‘liga kelgan yangi adabiyotni ko‘rib chiqishi, so‘zboshi, mundarijasi, bibliografik ma’lumotlar, qo‘llanmalar va ma’lumotnomalar, shu nashr haqidagi taqrizlar yordamida kitob haqidagi bilimini oshirib borishi zarur. Zamonaviy kutubxona xodimining o‘qish doirasiga ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar, barcha bilim sohalariga oid ilmiy-ommabop adabiyotlar, kasbiga oid yangi adabiyotlar, badiiy asarlar kirishi kerak. Muntazam ravishda kundalik vaqtli matbuot nashrlarini ham ko‘zdan kechirib borishi zarur. Ish jarayonida kitobxonlar uchun tavsiya qilish mumkin bo‘lgan asarlarni tanlab boradi, u haqda biror-bir tadbir o‘tkazishga, tavsiya ro‘yxatlariga kiritishga, ko‘rsatkichlarini tuzishga tayyorgarlik ko‘radi. Adabiyotlarni ko‘rib chiqish nashrlarning keng doirasi bilan tanishish imkonini beradi. Òezlik bilan kitobning qiymatini aniqlash, uning kitobxonlar qiziqishi va so‘rog‘iga mosligini belgilab olish muhim ahamiyatga ega, shu maqsadda nashrning sarvaraqlari, uning orqa tomoni, ularda berilgan ma’lumotlar o‘rganib chiqiladi. Keyin nashriyot tomonidan berilgan annotatsiya o‘rganiladi, asar matni tezda ko‘zdan kechiriladi, qaysi kitobxonlar guruhiga va qay uslubda yozilgani aniqlanadi.

Ilmiy ma’lumot apparatida kitob haqidagi zarur ma’lumotlar beriladi. Mundarija faqatgina asar mavzusi haqida ma’lumot beribgina qolmaydi, balki asar tuzilishi haqida ham ma’lumot beradi, zarur boblarni, mavzularni, bo‘limlarni, paragraflarni qaysi sahifadan topish kerakligini ko‘rsatadi. Yordamchi ko‘rsatkichlar kitobxonni qiziqtirgan masalani qidirishda yordam beradi. So‘zboshi kitobxonni asarda yoritilgan masalalar, muammolar bilan tanishtiradi, asarning yaratilish tarixi, manbalari, boshqa asarlardan farqi, qayta nashr bo‘lsa, avvalgi nashridan farqi, yangiligi haqida ma’lumot beradi. Kirish qismi esa muallifning hayoti, ijod yo‘li haqida ma’lumot beradi, mazmunni tushunishga yordam beradi. So‘nggi so‘z muallif tomonidan yoki muallifni yaqindan bilgan, uning hayoti va ijodini chuqur o‘rgangan tanqidchi, mutaxassis tomonidan yoziladi va asar g‘oyasiga yaqin yoki uning asosiga olingan voqea va hodisalar, asar qahramonlarining prototiðlari, ularning keyingi taqdiri haqida ma’lumot beriladi. Ba’zan nashrlarda izohlar ham beriladi. Ular kitobxonga asar mazmunining murakkab bo‘lgan qismini to‘la tushunishga yordam beradi, yana asarning yaratilish tarixi, asar haqida zamondoshlarning fikrlari, asarda yoritilgan voqea va hodisalar haqida ma’lumot beriladi. Eslatmalar asarning ayrim joylariga taalluqli aniqlovchi va to‘ldiruvchi, tuzatuvchi ma’lumotlardan iborat. Ular ko‘proq nashriyot tomonidan tuzilib, kitob oxirida yoki sahifaning pastida beriladi. Nashriyot eslatmalari chet el so‘zlarining tarjimasi, fikrlar, asarda nomi keltirilgan shaxs haqida qisqa ma’lumot, muallif hayotiga oid qo‘shimcha ma’lumotlardan iborat bo‘ladi.

Asar mazmunini yoritishda unda berilgan illustrativ materiallar muhim. Ular turli-tuman bo‘lib, asar g‘oyasiga mazmunan mos, asar g‘oyasini, maqsadini kengroq tushunib olishga yordam beradi, kitobxonning estetik didini tarbiyalaydi, asar reklamasini kuchaytiradi, kitobxonni jalb qiladi, iste’molchida qiziqish uyg‘otadi, asarning qiymatini oshiradi. Kutubxonachi o‘rganib chiqqan asari haqida alohida daftarda yoki kartochkada mulohazalarini yozib borsa, kelgusi ishida yordam beradi. Kutubxona xodimi bibliografik qo‘llanmalar bilan muntazam ishlash zarur. Bu unga shu yo‘nalishda kengroq ma’lumotga, bilimga ega bo‘lishga yordam beradi, bibliografik qo‘llanmalarni tuzish qoidasi bilan tanishtiradi va o‘rgatadi, kitobxonga adabiyotni to‘g‘ri tavsiya qilishga yordam beradi, kutubxonachilik-bibliografik xizmat ko‘rsatish sifatini oshiradi. Shuning uchun kitobni o‘rganishdan bibliografik qo‘llanmani o‘rganish ancha farq qiladi. Bibliografik qo‘llanmani o‘rganish sarvaraq va so‘zboshi bilan tanishuvdan boshlanadi. Sarvarag‘ida asar nomi, unga taalluqli va to‘ldiruvchi boshqa ma’lumotlar, tashkilot nomi, uni nashr etuvchi ayrim shaxs, tuzuvchi yoki jamoa nomi, chiqish ma’lumotlari beriladi. Ko‘pincha, bibliografik ko‘rsatkich nomi uning mavzusini ochib beradi, sarlavhasi yoki sarlavhaga taalluqli ma’lumotlar maqsadini va tiðini yoritib beradi. Ilmiy-yordamchi ko‘rsatkichlarning sarvarag‘ida unda aks etgan adabiyotlarning xronologik chegarasi ko‘rsatiladi.

So‘zboshida qo‘llanmaning dasturi yoritiladi. Bunda mavzu asoslanadi, matbuot mahsulotining turi, xarakteri, kitobxonlik guruhi, maqsadi, asosiy bo‘limlari va yordamchi ma’lumotlar beriladi. Kitobxonlik guruhi haqida berilgan ma’lumot muhim. Ba’zida qo‘llanmada kitobxonlik guruhi aniq ko‘rsatilmaydi. Bunda kutubxonachi o‘zi qo‘llanma bilan tanishib, qaysi kitobxonga tavsiya etish kerakligini aniqlab oladi. So‘zboshida yana materiallarni yig‘ish qay davrda tugaganligi haqida ma’lumot beradi. Bu yangi adabiyotlarni tavsiya etish uchun zarur. Mundarija qo‘llanmaning tuzilishi haqida ma’lumot beradi. Asosan, qo‘llanmalar ikki qismdan iborat bo‘ladi: asosiy va yordamchi. Asosiy qismi matbuot asarlarining bibliografik yozuvlaridan tashkil topadi. Ularning joylashtirilishi qo‘llanmaning xarakteriga, maqsadiga, tanlangan adabiyotlarning yo‘nalishiga, kitobxonlar guruhi va mavzuning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Mavzuli ko‘rsatkichlarda adabiyotlar bir-biriga bog‘liq masalalar bo‘yicha guruhlashtiriladi. Shaxslarga oid ko‘rsatkichlarda shaxslar familiyasining alifbosi tartibida yoki hayoti va ijodining xronologiyasi tartibida joylashtiriladi. Mamlakatshunoslik masalalariga oid ko‘rsatkichlarda adabiyotlar mamlakatlar, shahar va tumanlar bo‘yicha joylashtiriladi. Òavsiya ko‘rsatkichlarida bibliografik yozuvlarning mantiqan joylashishini e’tiborga olish kerak.

Bibliografik nashrning yordamchi qismi so‘zboshidan, kutubxonachi yoki kitobxonga murojaat qismidan va yordamchi ko‘rsatkichlardan iborat bo‘ladi. Qo‘llanmaning maqsadi va matbuot asarlarining mazmuniga ko‘ra mualliflar, ismlar, geografik, mavzuli, predmet yoki xronologik va badiiy asarlar nomlarining alifboli yordamchi ko‘rsatkichlari beriladi. Ular o‘ziga yarasha yo‘l ko‘rsatkichi bo‘lib, qo‘llanmaning biror qismiga yo‘naltiradi. Masalan, agar qo‘llanmadagi yozuvlar sistemali tartibda joylashtirilgan bo‘lsa, predmet ko‘rsatkichi beriladi. Mamlakatshunoslik va o‘lkashunoslik xarakteridagi qo‘llanmalarda geografik nomlar ko‘rsatkichi beriladi. Ayrim shaxslarga bag‘ishlangan yoki mavzuli qo‘llanmalarda ismlar, mavzuli asarlar nomlarining alifboli yordamchi ko‘rsatkichi beriladi.

Qo‘llanmalar mazmunini o‘rganish bibliografik yozuvlarni, bo‘limlarga berilgan kirish va tushuntirish matnlari, bo‘limlar va bo‘limchalarni ko‘rib chiqish jarayoni bilan tugaydi. Qo‘llanmada adabiyotlarga berilgan annotatsiyalarni ham diqqat bilan ko‘rib chiqish, ularning qay darajada asar mazmunini yoritib berganiga e’tiborni qaratish kerak. Qo‘llanmaning mazmuniga ko‘ra shu sohaga oid mutaxassislarning fikrini bilish ham muhim ahamiyatga ega.

Bibliografik guruhlashtirish vazifasi qo‘llanmaning tuzilishini tanlash, asosiy bo‘lim va bo‘limchalarini aniqlash, ularning ketmaketligini belgilashdan iborat. Bu kitobxonga bibliografik axborotni mantiqan asoslangan holda yetkazishga olib keladi. Matbuot asarlarini o‘rganish jarayonida asosiy mavzuni, masalani ajratib olish, mazmuniga ko‘ra kitoblarni va maqolalarni guruhlashtirish, har bir bo‘lim va bo‘limchani nomlash, mantiqan ketma-ketlikni aniqlash uchun zamin yaratilgan bo‘ladi. Bibliografik qayta ishlash yoki bibliografik ta’rif berishda har bir matbuot asari haqida uni o‘rganish jarayonida olingan mulohazalar birlashtiriladi. Har biriga bibliografik yozuv tayyorlanadi, annotatsiya yoziladi. So‘zboshi va boshqa yordamchi elementlarni tayyorlashning asosiy vazifasi kitobxonlarga tuzuvchining fikrini yetkazish, mustaqil ravishda qo‘llanmadan foydalanishga yo‘llashdir. Buning uchun mavzuning dolzarbligi, ahamiyati, qo‘llanmaning o‘ziga xos tomonlarini ochib berish lozim. Òahlil qilish va bibliografik qo‘llanmani rasmiylashtirish, yakunlovchi bosqichda barcha matn qaytadan ko‘rib, ilmiy, adabiy va bibliografik tahlil qilib chiqiladi. Yo‘l qo‘yilgan xatolar tuzatiladi, kamchiliklar to‘ldiriladi, qo‘shimchalar kiritish, sarvarag‘ini bezash, boshqa yordamchi elementlarni kiritish, muqova ko‘rinishini tayyorlash, so‘zboshi, kirish so‘zi, xulosa kabi elementlarni joylashtirish, illustratsiyalar joyini belgilash mumkin.