O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus

Bibliografik ishning vazifalari va mazmuni

Kutubxonalar faoliyatining katta qismini bibliografiya ishi tashkil etadi. Ishning hajmi, ko‘lami, uning tashkil etilishi, bibliografik xizmat shakllariga ko‘ra ular bir-biridan farq qiladi. Bu kutubxonalarda kitob fondi mazmunini ochib berish, undan kitobxonlarning faol foydalanishini ta’minlash uchun turli xil bibliografik vositalar yordamida ma’lumot bibliografiya xizmatini tashkil etishdan iborat. Bu ma’lumot-bibliografiya apparatini tashkil etish va ma’lumot-bibliografiya xizmatini uyushtirish bilan amalga oshiriladi. Ma’lumot-bibliografiya xizmati —har xil kitobxonlik so‘roqlarini bajarish, ularga imkon qadar keng ma’lumotlar berish. Bibliografik axborot berish — kitobxonlarning doimiy so‘roqlari va kundalik talablarini bajarish uchun muntazam ish olib borish, tavsiyaviy-bibliografik xizmat ko‘rsatish, axborot va kompyuter madaniyatini tarbiyalash, bibliografik bilimlarni targ‘ib qilishdan iborat.

Bibliografik ishni tashkil etishning asosi kutubxona fondi va ma’lumot-bibliografiya apparatidir. Bibliografiya ishi vazifalari — kitobxonlarning mustaqil o‘qishiga ta’sir etish. Bu vazifani amalga oshirishda kartotekalar, bibliografik qo‘llanmalar, tavsiya xarakteridagi ko‘rsatkichlar yordamida kitobxonlar o‘qishini boshqarish, tashkil etish bilan amalga oshiriladi, kitobxonlarni axborot olamiga olib kiradi, mustaqil ravishda undan foydalanish ko‘nikmasini tarbiyalaydi, eng yaxshi va zarur hujjatlarni tanlab olishga yordam beradi, undagi bilimni to‘g‘ri va aniq qabul qilishga yo‘llaydi, kitobxonda axborot madaniyatini tarbiyalaydi. Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga yordam beradi (har doim jamiyat fan va texnikaning rivoji tufayli taraqqiy topgan, bu esa ana shu fan va texnikani boshqaruvchi, ishlab chiquvchi mutaxassis kadrlarning bilimini oshirishga bog‘liq, bunda bibliografiya yordamga keladi). Bibliografiya yordamida mutaxassis zarur adabiyotlarni qidirib topadi, tanlaydi, u bilan ishlaydi, eng asosiysi, adabiyot tanlashda murakkabliklarga uchramaydi.

Bibliografiya ishini tashkil etish

Bibliografiya tushunchasi axborotlar infratuzilmasini, ya’ni iste’molchilarning axborot resurslariga kirib borishlarini ta’minlaydigan axborot markazlari, ma’lumotlar bazasi, banki, aloqa tizimi tushunchasi bilan bog‘liq. Buni anglash uchun quyidagi tushunchalarni alohida ko‘rib chiqamiz:

Axborot markazi—axborotni yig‘ish, analitik-sintetik tahlil qilish, qayta ishlash va tarqatish vazifasini bajaruvchi tashkilot.

Axborotni tahlil qilish markazi—aniq bir bilim sohasi bo‘yicha axborotni to‘plash, yig‘ish, saqlash, baholash, tahlil qilish maqsadida tashkil etilgan tashkilot yoki bo‘lim.

Axborot almashuv markazi —tijorat asosida boshqa markazlar uchun zarur axborotni tarqatish bilan shug‘ullanuvchi axborot markazi.

Bibliografik markaz—bibliografik axborotni ishlab chiqish, to‘plash, qayta ishlash va tarqatish bilan shug‘ullanuvchi axborot markazi. Bundan tashqari, axborot agentliklari mavjud, ular u yoki bu yo‘nalishda axborotni qidirish, to‘plash, tanlash va tarqatish bo‘yicha tijorat asosida ish olib boruvchi tashkilot yoki shaxslar.

Jamiyatning axborotlashib borishi bilan kutubxonalar ham axborot-resurs markazlari va axborot-kutubxona markazlari sifatida mas’uliyatini oshirib bormoqdalar. Chunki asosiy axborot manbalari—turli xil hujjatlarning aynan kutubxonalar fondida yig‘ilishi sir emas.

Axborotlashtirish—axborot resurslariga tezkorlik bilan kirib borishni ta’minlashga yo‘naltirilgan tadbirlar kompleksidir. Kutubxonalar tajribasida bu butun kutubxonachilik va bibliografik ish jarayonlarini avtomatlashtirish va yangi zamonaviy texnologiyalar asosida axborot markazlarini tuzishdan iborat.

Alisher Navoiy nomli O‘zbekison Milliy kutubxonasi axborot va bibliografiya markazi sifatida

Mamlakatimizda uzoq tarixga ega bo‘lgan kutubxona Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasidir. 1867- yili 16-avgustda Òurkiston general-gubernatori K. P. Kaufman Xalq maorifi vazirligiga Òurkistonda kutubxona tashkil etish va kitob omborlaridan dublet nusxali kitoblarni ajratish hamda shu asosda kutubxona tashkil etishga yordam so‘rab murojaat qiladi. 1870yil mayida 200 nomdagi 2200 adabiyot to‘planib, Òoshkent ommaviy kutubxonasi yadrosi tashkil etiladi va kutubxona ochiladi. O‘lkashunos olim, kuchli bibliofil va kutubxonashunos N. V. Dmitrovskiy shu kutubxonaning birinchi direktori etib tayinlanadi.

Navoiy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi davlat kutubxonasi 2002- yil 20- fevralda e’lon qilingan Respublikamiz Prezidentining „Ilmiy-tadqiqot faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida“gi Farmoniga ko‘ra Respublika ilmiy-texnika kutubxonasi bilan birgalikda qo‘shilib, Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi“ deb qayta tashkil etildi. Shu yil 4- iyuldagi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan Milliy kitob palatasi ham Milliy kutubxona tarkibiga o‘tkazildi. Milliy kutubxona respublikamizning davlat kutubxonasi, axborot va madaniyma’rifiy muassasasi bo‘lib, kutubxonachilik, bibliografik, ilmiytadqiqot, ilmiy-uslubiy va axborot faoliyatini olib boradi. Kutubxonaning asosiy maqsadi—butun insoniyat bilimini aks ettirgan, O‘zbekistonga va uning milliy manfaatlariga taalluqli barcha turdagi hujjatlarning universal fondini yig‘ish, saqlash hamda jamiyat foydalanishi uchun taqdim etishdir.

Hozirgi kunda kutubxona jahonning 75 tilidagi deyarli 10 mln nusxa hujjatga ega, undan 3 mln dan ortig‘i o‘zbek milliy matbuotini tashkil etadi. Har yili kutubxonaga 15—20 ming nusxa hujjat olinadi. Kutubxona 1956- yildan Xalqaro kitob almashuv tizimida ish olib boradi va jahonning 24 davlatidan 30 dan ortiq tashkilot bilan hamkorlik qiladi. Kutubxonada 20 dan ortiq bo‘lim mavjud bo‘lib, kitobxonlarga kutubxonachilik, bibliografik va axborot xizmati yo‘lga qo‘yilgan. 250 mingdan ortiq nashrga ega bo‘lgan „Noyob va nodir adabiyotlar bo‘limi“, 7 mln dan ortiq hujjatni saqlovchi „Asosiy fondni saqlash bo‘limi“, 260 ming hujjatni saqlovchi „Fondlarni depozitlar saqlash bo‘limi“, 35 mingdan ortiq fondga ega bo‘lgan „Bibliografik ma’lumot nashrlar fondi“, 80 mingdan ortiq o‘zbek mumtoz va jahon musiqasi ovozli yozuvlari, musiqa-nota nashrlari, 150 mingdan ortiq tavsiriy va amaliy san’at asarlari to‘plangan „Madaniyat va san’at bo‘yicha ilmiy-axborot bo‘limi“, „Kutubxonachilik ilmiy-marketing tadqiqotlari markazi“, „Avtomatlashtirish yangi axborot texnologiyalar bo‘limi“, „Ilmiyuslubiy bo‘lim“, „Milliy bibliografiya bo‘limi“, „Axborotma’lumot xizmati bo‘limi“ kabilar mavjud.

Kutubxona Respublikamiz kutubxonalari uchun ancha yillardan beri kutubxonashunoslik, o‘lkashunoslik ishi va bibliografiya ishi bo‘yicha asosiy uslubiy markaz va rahbar vazifasini bajarib kelgan. Kutubxonaning birinchi direktori N. V. Dmitrovskiy rus kitoblari fondining katalogini, keyingi direktori S. A. Lidskiy esa alifbo katalogini tuzganlar. Shuningdek, boshqa mamlakatlar kutubxonalarining bibliografik nashrlari, respublikada tuzilayotgan barcha turdagi bibliografik nashrlar, ma’lumotnoma-nashrlar ham to‘plab borilgan. 1980- yildan Milliy bibliografiya bo‘limi, ma’lumot-bibliografiya bo‘limi, axborot-bibliografiya bo‘limlari alohida tashkil etildi. Bo‘limlar tashkil etilganidan beri nashr qilingan barcha bibliografik mahsulotlar, har yili nashr etiladigan kutubxonachilik va bibliografiya ishi, kitob ishiga oid barcha rasmiy hujjatlar, davlat hujjatlari, vaqtli matbuot nashrlari, shuningdek, Dmitrovskiy, Dorn, Maslova, Avsharova, Semyonovlar tomonidan tuzilgan va bizga meros bo‘lib qolgan barcha ko‘rinishdagi ko‘rsatkichlar nodir manba sifatida saqlanadi. Hozirgi paytda quyidagi kataloglar yuritiladi: alifbo, sistemali, guruhli ishlash materiallarining sistemali katalogi, avtoreferatlar sistemali katalogi, notalarning alifbo katalogi, geografik kartalar katalogi, chet el adabiyotlarining alifbo va sistemali katalogi, jurnal va gazetalarning alifbo katalogi, noyob nashrlarning alifbo, predmet, mavzuli katalogi, elektron katalog, mamlakatning yig‘ma elektron katalogi.

Kutubxona turli yo‘nalishlarda bibliografik mahsulotlar tayyorlaydi va nashr etadi:

Ilmiy-yordamchi bibliografik ko‘rsatkichlar — 1927- yil Y.K. Betger boshchiligida tuzilgan „Ðîñïèñü ñòàòüÿì â ãàçåòå „Òóðêåñòàíñêèå âåäîìîñòè“ çà âðåìÿ åå ñóùåñòâîâàíèÿ (ñ 28 àïðåëÿ 1870 ã ïî 15 äåêàáðÿ 1917 ã) ko‘rsatkichi, Y. K. Betger tuzgan „Óêàçàòåëü ñòàòåé è çàìåòîê ïî àðõåîëîãèè è èñòîðèè Ñðåäíåé Àçèè“ va shu kabi sohalarga oid ko‘rsatkichlar, O. V. Maslova bilan tuzgan „Óêàçàòåëü ê æóðíàëó „Íàðîäíîå õîçÿéñòâî Ñðåäíåé Àçèè: 1924 —1930 ãã“, V. S. Aleksandrova boshchiligida „Ìàòåðèàëû äëÿ óêàçàòåëÿ Ñðåäíåàçèàòñêèõ ïåðèîäè÷åñêèõ èçäàíèè íà ðóññêîì ÿçûêå 1917 —1934 ãã“, A. Ageyev va M. Latiðovalar tuzgan „O‘zbekiston vaqtli matbuoti. 1917—1939-yy“, A.A. Semyonov tuzgan „Ìàòåðèàëû ê áèáëèîãðàôè÷åñêîìó óêàçàòåëþ ïå÷àòíûõ ïðîèçâåäåíèé Àëèøåðà Íàâîè è ëèòåðàòóðû î íåì“, Y. K. Betger tuzgan „Ñûðüåâûå ðåñóðñû Óçáåêèñòàíà“ va „Òóðêåñòàíñêàÿ ñòðàíà“ kabi va keyingi yillarda tuzilgan qator ko‘rsatkichlarni ko‘rsatish mumkin.

Kundalik ilmiy-yordamchi ko‘rsatkichlardan „O‘zbekiston“, „O‘zbekiston jahon matbuotida“, „Êóëüòóðà è èñêóññòâî Óçáåêèñòàíà“ axborot bulleteni, 1977-yil tashkil etilgan „Madaniyat va san’at ilmiy-axborot bo‘limi“ „O‘zbekiston madaniyati va san’ati“ qo‘llanmasi o‘rniga oylik „O‘zbekiston madaniyati va san’ati haqidagi yangi adabiyotlar“ qo‘llanmasi chiqqan.

Retrospektiv ilmiy-yordamchi ko‘rsatkichlardan N. A. Burov boshchiligida „Turkistonning inqilobgacha bo‘lgan matbuoti. 1868 —1878- yil“, M. P. Avsharova tuzgan „Turkistonda rus vaqtli matbuot nashrlari. 1870 —1917-yy“, „O‘zbekiston tarixi“, „O‘zbek adabiyoti“, 1968- yil Navoiyning 525 yilligi munosabati bilan nashr etilgan rus va o‘zbek tillaridagi „Alisher Navoiy“ ko‘rsatkichlari, 1991- yil 550 yillik yubiley munosabati bilan uning davomi sifatida Z. Berdiyeva va A. Òuropovalar tuzgan rus va o‘zbek tillaridagi nashri (o‘zbek tilidagisi nashr etilgan va rus tilidagisi nashr etilmay mashinka yozuvida qolib ketgan), boshqa ko‘pgina mashhur kishilarga oid bibliografiyalar nashr etilgan.

Òavsiya bibliografik ko‘rsatkichlardan turli yillarda O‘zbekiston tashkil topganining yirik sanalari munosabati bilan ko‘rsatkichlar, „O‘zbekiston shaharlari“, „O‘zbek xotin-qizlarining o‘tmishi va hozirgi kuni“, M.P. Avsharovaning „Siz O‘zbekistonni bilasizmi?“, 1965-yildan nashr etiladigan „O‘zbekistonning muhim va unutilmas voqealar kalendari“, 1991- yilgacha „Äåÿòåëè Óçáåêèñòàíà—Ëàóðåàòû Ãîñóäàðñòâåííûõ ïðåìèé“ keyingi 10 yilda davrning dolzarb mavzulari, milliy qadriyatlarimiz, buyuk kishilarimizga oid ko‘plab uslubiy-bibliografik tavsiyanomalarni tuzishda va ularga muharrirlik qilishda H. Mamatraimova, M. Matmurodova, Ò. S. Yegorova, F. Ro‘ziyeva, O. Qilichboyevlar katta xizmat qilmoqdalar. O‘zbekiston bibliografiyasi tarixi, ularning tahlili M. M. Òuropovning 1983- yil rus tilida nashrdan chiqqan „O‘zbekistonda bibliografiya ishining rivojlanishi“ monografiyasida to‘la berilgan. Undan keyingi davr rivoji haqida hali yaxlit tahliliy ish yo‘q, ammo 2001-yil M. M. Òuropov rahbarligida ÒDMIning bitiruvchisi M. Ahmedovaning „Alisher Navoiy nomidagi Respublika Davlat kutubxonasining bibliografik faoliyati“ nomli bitiruv malakaviy ishida ancha keng yoritilgan.