O’zbekiston oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi berdax nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

 
MARKAZIY OSIE XALQLARNING ARABLARGA QARShI 
KURAShI 
 
R E J A 
 
1. Arab xalifaligining Urto Osie bosqinchilik yuritishlari 
2. Arab bosqinchilariga qarshi xalq kurashlari 
3. VI- VIII asrlarda O’zbekiston xalqning madaniyati 
 
A D A B I E T L A R 
1. I. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.T. 1998. 
2. Vatan tuyg`usi.T. 1996. 
3. O’zbekiston xalqlari tarixi. 1992, 70-87 betlar. 

4. Arablarning hujumi: islomni qabul qilish. Sharq yulduzi. 1990, 4 son. 
5. O’zbekiston tarixi. 1-qism. A.Sagdullaev, B.Eshov tahriri ostida.T.1999. 
6. A.Sagdullaev Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda. T.1996 
7.O’zbekiston tarixi T.2003,2006 
 
VI asrning oxiri va VII asr boshlarida, ya`ni islom dinining vujudga kelishi 
arafasida Somiy qavmiga mansub arab qabilalari urasidagi mavjud ijtimoiy 
iqtisodiy va siesiy taraqqiet darajasi bir xil emas edi. VI asrning oxiri VII asr 
boshlarida arablarda urug` aymoqchilik va quldorchilik munosabatlari xali kuchli 
edi. Mamlakatta hukm surgan siesiy tarqoqlik badaviy kabilalari o’rtasidagi 
tuqtovsiz o’z ora nizolar, totemistik va antimistlik e`tixotlar asosidagi 
budparaslik, maxdudlik, karvon yullarda avj olib ketgan talonchilik va boshqa 
ichki va tashqi savdo aloxalarining kengayishga tusqinlik qilmoqda edi. VII asr 
boshlarida arobstonda mavjud bulgan ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat 
mamalakatning birlashuvini tokaza edti. Birlashishdan asosan shaharlarning 
savdogar va xunarmond aholisi manfatdor edi. Bu xarakat yagona e`tixodga 
da`vat qilishdan boshlandi. Bu tadxidlik dini bulib, tarixda u «itoat», «tobelik» 
va «buyin etish» ma`nolarini anglatuvchi «islom» nomi bilan shuxrat topdi. 
Buyuk va yagona tangri- Allaxu akbarning Erdagi rasuli sifatida Arobstanning 
yirik shaxri Makkada dunega kelgan Muxammad binni Abdullox (570-632) bu 
xarakatga raxmonmalik qiladi Islomni qabul qilib Rasululloxga ergashgan uning 
izdoshlari uzlarini «muslim» ya`ni islomga sodiq «itoatkar» lar deb aytadilar. 
Muslim (musulmon) musulmanlarning Allox oldida teng ekani, risqi ruzni 
barchaga yaratuvchining uzi etkazib berish hamda jamiyattagi odalatsizlik 
barxam topishi haq ekani tug`risida targ`ib etiladi. Bu shabxasiz, mamlakat 
aholisining deyarli hamma tabaqalari manfaatlarga ma`lum darajada mos kelib, 
birinchi navbatta shahar mehnatkash ommasi islomni qabul qilishi va bu 
xarakatning g`olib chiqishiga olib keladi. 
Uz ona shaharida muvaffaqiyat qozona olmagan Muxammad 622 yil 16 
iyulda Makkadan Madinaga xijrat qilishiga majbur buladi. Xuddi shu kundan 
boshlab musulmon sharqida qabul qilingan xijriy yil xisobi boshlanadi. Madina 
islom dinini targ`ibod etish markaziga oylanadi va g`alaba qozonadi. 
Muxammad vafot etgash avval Abubakr (632-634), sugra Umaor (634-
644). Usmon (644-656) va Ali  (565-661) lar xalifa, yani o’rinbosar deb e`lon 
qilinadi. U xalifalar «islom tarixida», «xulofoiy ar- roshidin» ya`ni «xaliq araliqq 
yo’ldan borgan saxix xalifalar», Eron va Urto Osieda esa «chor`erlar» deb ham 
otaladi. Ular Muxammad boshlagan ishni davom ettirdilar. Chorkerlar 
xukumronlik qilgan davrda Arabstonda islom dini tulo Arab xolifaligi toshkil 
tobdi. Misir, Suriya, Falastin, Irok, Vizantiya va Eron fatx etildi. Islom jahon 
dillaridan birga aylandi. Boy va yuksak madaniyatli kushni davlatlarni 
buysindirib bexisob uljalarga ega bulgan. Arab xalifaligi xarbiy yurishlarini 
g`arb va sharqqa tomon kengaytirishga xarakat qildi. Bundan ayniqsa arab 

zadoganlari judo manfatdor edi. Uta jangovar katta kushin bilan xalifalik bir 
vaqtning uzida ham Vizantiya ham Eronga qarshi yurishlarni boshladi. 
Sosoniylar davlati uzoq yillar davomida Turk xaqonligi va Vizantiya bilan 
olib borgan urishlari oqibatida kuchsizlanib, siesiy parokondalikka uchragan 
xalifalikning xarbiy kuchlariga bardosh bera olmadi. Sosoniylarning sungi shoxi 
Yazdijird III ning 651 yilda uldirilishi bilan sosoniylar davlati quladi. Usha yili 
arablar jangsiz Marv shimolini egallab. Amudar`edan shimoliy 
(Maverounnaxrda) joylashgan boy viloyatlarni bosib olishga taergarlik kuro 
boshladi. 
Amudar`edan shimolda joylashgan erlarni arablar «Movarounnaxr», ya`ni 
«darening nargi tomoni» debatar edilar. Hozirgi Afgonistonning shimoliy, 
Eronning shimoliy- sharqiy qismi hamda hozirgi janubiy Tu, Eronning shimoliy- 
sharqiy qismi hamda hozirgi janubiy Turkmanistonning Amudar`egacha bulgan 
erlari Xursono deb yuritilar, uning markazi Marv shahar edi. Bu vilotni 
boshqarish uchun xalifalik tomonidan maxsus voliy toyinlardi, uning qarorgoxi 
Mavda bulgan. Mavoraunnaxrga bulgan xujumlar Xuroson volisi tomonidan 
uyushtirilar edi. Arablarning Mavaronnaxrga xarbiy yurishlari uz maxsad va 
rejalari bilan davrga bulinadi: dastlab xalifalik bosib olishni emas balki xarbiy 
jixaddan taergarlik kurish maxalliy hukmdarlarning xarbiy kudratini sinab kurish 
va iloji bulsa olja olish rejasini amalga oshirdi. Arablar uz xarbiy mavqeyini 
kuchaytirish maqsadida Basra va Kufadan 50 ming arab oylasini Xuroson 
viloyatiga kuchirib urnashtirdilar. Arablarning Mavarounnaxrga ilk bor 
xujumlari 654 yilda Maymurga va 667 yilda Chagonondan boshlanadi. 
Narshaxiyning ezichisha 673 yilining kuzida xalifa Muaviya (661-680) 
farmoni bilan Ubaydullox ibn Zied Amudar`edan kechib utib Buxoro muzofotiga 
kiradi. Poykant va Rumtanni egallab, Buxoro shaharini kamolga oladi. Erdamga 
kelgan Turklar bilan Buxaroliklarning birlashgan qushinlari jangda arablardan 
engiladi. Shoxzada gudakligi tufayli xukumdorlik taxtida utirgan Buxoro 
malikasi Ubaydullox ibn Ziedga bir lak dirxom xajmda boj tulab, u bilan sud 
tuzishga majbur buladi. 
Oradan uch yil utgach Xuroson valisi Sayd ibn Usmon boshliq arab 
qushinlari yana Buxoraga bostirib kiradi. Sugd, Kesh va Nasaf viloyatlaridan 
yardamga kelgan 120 mingli xarbiy kuchga suyanib Buxoro malikasi dushman 
bilan jang qilish uchun uz qushinini sofga tortadi. Biroq Sug`diliklar boximoga 
tushib Buxorani uz tag`diriga toshlab, jang maydanidan chiqib ketadilar. 
Natijada malika katta boj tulab, Malikozoda va dehqon xosilzodalardan 80 
nafarini garovga berib yana sulx tuzishga majbur buladi. Sayid ibn Usmon 
Buxorodan Samarqand sari kushin tortadi. Bir oydan ortiq davom etgan jangda 
Sug`diliklar qahramonnona qarshilik ko’rsatadilar. Sail ibn Usmon ular bilan 
sulx tuzib kelishishiga majbur buladi. 
Xuroson voliylari VIII asr boshlarigacha mavoraunnaxrning turli 
viloyatlariga xujum qilib, ko’pgina joylarni talab Marvka qaytib turadilar. 
Natijada Mavoraunnaxrning bir kancha viloyatlari talanib xonovoyran etiladi. 

Arablar yurishlarga qarshi kurashish maqsadida mavoraunnaxrning 
maxalliy xukumdorlari urtasida xarbiy ittifoq tuzush uchun urinishlar bulgan, 
lekin asosiy tarqoqlik natijasida bu urinishlar samara bermagan. Arab lashkar 
boshlari esa bunday vaziyattan ustalik bilan foydalanganlar. Bu davrda g`arbiy 
Turk xakonligi ichkiqabilaviy nizolar oqibatida siesiy inqrozga yo’z tortib, 
parchalanib ketgan edi. VII asr urtalarida Choch viloyati, Ettisuv, Talos va Chuv 
vodiylarida kuchib yo’rgan yirik turkiy qabilalaridan turkash shuningdek VII asr 
boshlarida Forg`ona va Toxaristonda yashab turgan xarluklar, Zarofshon 
vodiysining o’rta qismidagi turklar arablarga qarshi kurashda sug`diylarga erdam 
berib janglarda faol qatnashdilar. 
Mavoraunnaxrni uzil kesil bosib olish 704 yili Qutayba ibn Muslimning 
Xurosonga voliy bulib tayinlanganidan sung kuchaydi. Kutayba 705 yilda Balx 
viloyati atrofida zabt eta boshlaydi. Tez orada Chaganiev xokimi jangsiz taslim 
buladi. Shunday qilib, arablarning mavoraunnaxrga tamo yo’rishining ikkinchi 
davri boshlanadi. 
707 yilda Kutayba katta qushin bilan Amudar`edan utib, Buxora voxasiga 
bostirib kiradi. Bu yo’rishda Balx dexqoni (hukimdori) va chagon xududning 
xarbiy kuchlari ham Kutaybo tomonidan ishtirok etadilar. Arab qushinlari daslab 
eng qadimiy va obod shaharlardan bulgan Poykandni kamalga oladi. Shahar 
katta karvon yo’lida joylashgan aholisining aksariyati chet ellarga qaatnaydigan 
savdogarlar edi. Shu sababli arablar shaharni «Madinat at- tujjor» (savdogarlar 
shahari), bazan esa qal`asining musahkamligi tufayli «madinat 1skeriy- sufriya» 
(jez shahri)deb ataganlar. Poykandiliklar arablarga katta qarshilik kursatadilar. 
Ellik kun davom etgan kamoldan sung arablar shaharni olishga suvafiq buladi. 
Kutayba sung Buxoraga tamon kushin tortadi. 
Poykand fojiyasidan keyin Kutayba boshliq arab bosqinchilariga zarba 
berish maqsadida Sugd podshosi Tarxun, Buxoro xukimdori Xunukxudod va 
Shopurkom xokimi Vardonxudod boshlik katta xarbiy kush ham da 40 mingli 
lashkar bilan erdamga kelgan turklar Tarov va Romgan oraliga tuplanadilar. 
Ittifoqchilik Kutaybo kushini kurshovga oladilar. Kutaybo tang oxvoldan qutilish 
uchun xiyla ishlatib, ittifoqchilar orasiga raxna soladi. Natijada ittifoqchilar 
zayflashib parokondalik yuz beradi. Bundan foydalangan Kutaybo 
Mavraunnaxrning viloyat xokimlarini bir ketin engib buysindiradi. 708-709 
yillarda Kubaybo Buxoroni zabt etadi. Tugshodaning islom dinini qvbul 
olgandan sung Buxor xudot etib tayinlanib 30 yil boshqaradi. Kubaybo shahar 
markazida joylashgan  otashshoraslar ibodotxonosini jome masidiga aylantirib, 
sugdiy tili va xatida bitilgan «otoshshorasotlik» asarlarini yo’q etadi. Ibodat 
qilish uchun masjitta qatnagan mahalliy aholining har biriga ikki dirxomdan pul 
bergan. 
710 yilda Kutaybo Shuman, Nasaf va Keshni bosib olib Samarqandga 
hujum boshlash uchun tayergarlik ko’radi. Biroq Xorazmda boshlangan ichki 
ziddietlar Kutayboning Xorazmga hujum qilishi uchun qulay vaziyatni vujudga 

keltiradi. Xorazm shoxi Chogan ukasi Xurazod boshchiligidangi xalk 
kuzgolonidan kurib, 711 yilda yardam surab Kutayboga murajat kiladi. 
Arablar Xurrazod kuzgolonini tormor kilib, uni uldiradilar. Xorazm uz 
mustakilligini yukatib, xalifalikning bojdoriga aylanadi. 
712 yilda Kutaybo Samarkandga xujum kildi. Bu davrda ixshid Tarxun 
taxtdan tushirilib, uning urniga akasi Sogdga podsho kilib kutarilgan edi. Ikki 
orada Kattakurgon yakinida shiddatli jang buladi. Sugdlilar Samarkandga 
cheknishga majbur buladi va Kutaybo uni kamol kilishni boshlaydi. Natijada 
Gurak bilan Kutaybo urtasida sulx tuzilib Kutaybo Guraxni Samarkand, Kesh va 
Naxshabga xokim kilib tayinlaydi. Tabarining ezishicha 713 yilda Kutaybo 
kushin saflarini butlash maksadida Buxoro, Kesh, Nasaf va Xorazm axolisidan 
20 ming askar tuplab berishni talab kilgan. 715 yilda Fargona voliysini egallab 
Kashkarga kirib boradi. Usha yili Xalifa Volid vafot etib, urniga Kutayboning 
ganimi Sulaymon xalifalik taxtiga utiradi. Bunday kismatdan norazi bulgan 
Kutaybo yangi xalifaga karshi isen kutaradi. Lekin u 715 yilda Fargonada uz 
askarlari tomonidan uldiriladi. 
Movarounnaxr butunlay bosib olingan, barcha shaxar va ishloklarga xarbiy 
kismlar joylashtiriladi. Sosoniylarning solik tartibini joriy etadi. Erlik axolidan 
ekin erlardan xiroj, chorva, xunarmandlik va savdo-sotikdan zakat xamda 
islamni kabul kilmagan majusiylardan juz`ya kabi solgi olinadigan buldi. 
Arab xalifalarining maxaliy  xalk manfaati va tartibotiga karshi siesat xalk 
orasida norozilikni kuchaytrdi. Bunda sabab xalifa Umar ibn Abdulaziz 
tomonidan utkazilgan moliyaviy siesati ya`ni islomni kabul kilgan 
anjamliklardan (Eron, Xuroson va Movarounnaxr) xiroj va juz`ya soliklarini 
olish bekor klinadi. Lekin arablarning joylardagi xokimlari jiz`ya soligin olishni 
davom etadi bu esa maxalliy xalkning yapposiga islomdan chikishga sabab 
buldi. Natijada arablarga karshi xalk kuzgoloni kuchaydi. 720 yilda Sugd axolisi 
birinchilardan kuzgolon kutardi. Kuzgolonga Samarkand ixshidi Gurak va 
Panjikent xokimi Divashtish boshchilik kildilar. Kuzgolonchilar arablarga kattik 
zarba berdi. Tabariyning ezishicha, kuzgolonni bostirish uchun Xuroson naibn 
Sa`id ibn Abdulaziz Sugdga karshi uch marta yurish kildi. 721 yilda Sa`id 
Xaroshiy naib bulib tayinlangan unga kuzgolonni bostirish vasifasi yuklanadi. U 
kuzgolonchilar raxbarlari bilan muzokorolar olib borish natijasida Gurak boshlik 
sugd zadogonlarining bir kismi arablarga karshi 723 yili Fargona, Choch, Nasaf, 
725 yilda Xuttalonda, 728 yilda Sugdda kuzgolonlar bulib utadi. 
Xurosanning yangi naibi bulgan Nasr ibn Sayer 728-729 yillarda 
kuzgolonni bostirish uchun Samarkand, Choch,  Forob, Fargonaga bir necha bor 
yurish kiladi. Mamlakatta uz mavkeini mustakamlab olishda u avvalo moliya 
isloxati utkazadi. Islomni yangi kabul kilganlar juz`yadan ozod kilinib barcha 
musulmanlar xukuk jixatdan tenglashtiriladi. U maxalliy zadoganlar tutib 
turishiga xarakat kiladi. Natijada arablar bilan maxalliy zadoganlar urtasida 
ma`lumdarajada ittifok iuzaga keladi. 

VIII- asrning birinchi yarimida Movarounnaxrda xalifalikka karshi 
kutarilgan xalk kuzgolonlari arab istilochilariga karshi kurashning birinchi 
boskichi edi. Kuzgolonchilarning ijtimoyi tarkibi xamda ularning oldiga kuygan 
maksad va talablari xam turlicha bulgan. 
Ayni vaktta Xalifaning ijtimoyi va siesii xaetida xam fieodal 
munosabatlarining rivoji bilan bevosiga boglik keskin uzgarishlar paydo bula 
boshlagan edi. Mamlakattagi umumiy vaziyat uta zurovanlik va boskinchilik 
siesatiga asoslangan Umaviylar  xukimronligining barxom topishini takoza 
kilmokda ei. Unga karshi Muxammad paygambarning amakisi Abbosning 
evarasi Muxammad ibn Ali kurash olib bordi. Umaviylar Rasulullox avlodini 
kirib tashlashda ayblandi. 
Umaviylarga karshi umumiy narozilik VIII asr 40 yillarda Xalifa Marvon II 
(744-750) xukimronlik kilgan davrda nixoyatta kuchayadi. 
746 yilda Abbosiylar targibotiga raxbarlik kilish uchun Abu Muslim 
Xurosonga yubiriladi Tabariyning ezishiga, Abu Muslim (727-755) eziladi 
Abbaslar tarafdori bulgan. U 744 yil Marv shaxaridan uch farsak garbda 
joylashgan Safizanj kishlogini karorgax kilib oladi. Abbosiylar xarakatining 
timsoliy sifatida tim kora rang kabul etilgani uchun Abu Muslim va uning 
safdoshlari kora kiyim kiyib, kora bayrok ostida Umaviylarga karshi kuzgolon 
kuchlarini birlashtirishga kirishadilar. 747 yili saratonida Abu Muslimga 
Umaviylar karshi ochik kurashga da`vat etishga ruxsat beriladi. 748 yili ular 
jangsiz Marv Nishapur va Tus shaxarlarin kulga kritti. Xalifa Marvon II taxtdan 
agdarilib, urniga Abbosiylar xonadanidan bulgan Abulabbos Saffax xalifa taxtta 
utiradi. Abu Muslimning Eron va  Movaronunaxrdagi shuxrati va obrusidan 
xavotirlangan Abbosiylar uni poytaxttan uzoklashtirdi. Xuroson va 
Movarounnaxrda mexnatkash ommaning axvoli juda ogir edi. Xalk naroziliklari 
ancha kuchaya bordi.  
Garchi Abu Muslim xalifalikni mustakamlashda Abbosiylar xonadaniga 
sidkidildan xizmat kilgan bulsa-da , ammo Abbosiylar uning xalifalik taxtiga 
da`vogar bulishidan ko’rkor edilar. Nixoyat 755 yili Abu Muslim xalifa 
tamonidan paytaxtga chakirilib ultiriladi. 
Usha paytta Xuroson va Movarounnaxrda Abbosiylarga karshi xalk 
xarakatlari avj olib ketdi. 
70-80 yillari xalifalikning xukimronligi va maxalliy feodallar  zulmiga 
karshi “Ok kiyimlilar” kuzgoloni boshlandi. Bu xarakatning raxbari Mukanna 
(“Nikobdor”) lakabi bilan mashkur bulgan Marvlik xunarmand Xoshim  ibn 
Xokim edi. Tarixchi Narshaxiyning ezishicha, uning bir kuzi kur, sochi tukilgan 
va basharasi juda xunuk bulganligidan boshi va yuziga kuk parda tutib yurgan. 
“Mukanna” ya`ni “Nikobdor” lakabi xam shundan. 769 yili Bagdoddan kaytib 
kelgach Mavrda kurashini boshlaydi. Mukanna Naxshab va Kesh shaxarlariga 
etib kelib, shaxar yakinidagi tog tepasiga kurilgan Som kalasini uziga karorgox 
kiladi. Tez orada butun Kashkadar`e vaxasi Mukanna tarofdorlari kuliga utadi. 
Sung Movaraunaxrning markazi bulgan Sugdda, sung Elok va Shosh ga xam uz 

ta`sirini utkazadi. “Ok kiyimlilar” kuzgolognini bostirish uchun xalifa Mansur 
Abuja`ffar tomonidan 755 y. Movaraunnaxrga  yuborgan Javroil va Yaxe 
boshlik katta lashkar  engiladi. Kuzgolon o’o’6 y Buxoro  voxasida kuchayb 
ketadi. Buxoro yakinida Narshax kalasi kuzgolonchilarning kurgoniga 
aylantiriladi. Bu joyda arablar bilan turt oy maboynida jang bulib son jixattan 
kup bulgan arab kushinlari kurginning devorini buzib bostirib kiradilar. 777 y 
«Ok kiyimlilarga» uzil-kasil zarba berish uchun xalifa katta kushin yuboradi. 
Ikki yil jangdan sung Samarkand arablarga taslim buladi. Narshax va Samarkand 
Ok kiyimlilarg` engilgash, maxaliy zagodan dexkonlar sokinlik kilib, arablarga 
erdam bera boshlaydilar. Yangidan Xurosan nabi bulib tayinlangan Xaroshiyga 
Muxannani topib kulga tushirish topshirilgan edi. Erli zagodan dexkonlar 
Xaroshiy bilan Keshga yurish boshlaydilar. Mukanning Som kalasidagi 
karorgoxi kamalga olinadi. 783 y. kuzgolonchilar taslim bulishga majbur buladi 
va Mukannan taslim bulishni istamay uzini enib turgan olovga tashlab xalok 
buladi. Un yildon orgik davr etgan va usha davrda jaxonning eng yrik davlati 
xisoblangan Arab xalifaligining larzaga solgan Movaraunnaxr xalkining ozodlik 
xarakati shu tarika tugadi . 
«Ok kiyimlilar»  kuzgolonidan 20 yil utar utmas 806 y. Xuroson va 
Movaraunnaxr naibi Ali Ibn iso zulmiga Urta Osieda Rofil Ibn Lais 
boshchiligida yana kuzgolon kutariladi. Kuzgolon Samarkanddan boshlanib 
Shosh, Fargona, Buxoro, Xorazm va boshka viloyatlarga tarkaladi. Lekin 
Xuroson naibi bulgan Ma`mun (809-813) uzi kuzgolonni bostira olmagandan 
sung, maxaliy zadogan dexkonlardan Somonxudotning nabiralari Nux, Axmad 
va Yaxelarni erdamga chakiradi va Rof`e Ibn Laisni kulga olib, uni xalifaga 
taslim bulishga rozi kiladilar. 810 yili dexkonlar quzgoloni butunlay bostiriladi. 
Shunday kilib, Arab xalifatligi VIII asr boshida Movaraunaxrni fatx etishga 
muvaffak buldi. Bosib olingan erlarda islom dini eyilib maxaliy xalkning 
ijtimoiy va iktisodiy xaeti Arab xalifatligining tartib-koidalariga buysindiriladi. 
Mavaraunnaxrda arab tilining davlat va fan tili sifatida joriy etilishi bilan uni 
uzlashtirishga bulgan intilish ortadi. Natijada kup vakt utmay Movaraunnaxrda 
arab tili va ezuvini uz ona tilidek uzlashtirib olgan bilimdonlar paydo buladi. 
Dastlabki ma`mulomotlarini uz ona vatanlari Movaraunnaxr, Xorazm va  
Xurosondagi madrasalarda olgan  Urta Osielik olimlar xalifaning markaziy 
shaxarlari bulmish Bagdod. Damashk, Koxira, Kufa va Basraga borib bilimlarini 
oshirdilar. Xalifalik roytaxti Bagdod VIII asr oxirida smadaniyat markaziga 
aylanadi. Bu erda  ”Bayt ul-Xikma”( Donishmandlar uyi)- islom Sharkining 
Fanlar akademisi tashkil etilib, unda kutubxona va rasodxona mavjud edi. 
Duneviy fan olimlari bilan birga bu davrda Islom talimoti va 
 
 
mafkurasining takomili yilida movaraunnaxrlik muxaddislar ulamalar xam 
xizmat kilgan. Masalan Ismoil Buxoriy, uning shogirti Iso at-Termiziy va 
boshkalar. 
 
 

 
IX-XIII ASR BOShLARIDAGI FEODAL  DAVLATLAR 
DAVRIDAGI UZBEKISTONNING SIESIY IKTISODIY VA MADANIY 
XAETI 
 
REJASI 
1. Taxiriylar va Samaniylar xukimdorligi. 
2. Karaxaniylar va Gaznaviylar. 
3. Xorazmshoxlar davlatning urnatilishi va rivojlanishi. 
4. IX-XIII-asr boshlaridagi Movaraunnaxr va Xorazmning madaniy xaeti. 
5. Uzbek xalki etnogenezi. 
 
 
A D A B I E T L A R 
1. I.Karimov Tarixiy xotrasiz kelajak yuk. T-1998 
2. Vatan tuygusi T. 1996. 
3. Uzbekiston xalklari tarixi. 1999. 
4. Abdunabiev A.G. Vklad v mirovuyu tsivilizatsi. T. 1998. 
5. Abramov M. Pismennie istochniki po istorii Uzbekistana (VIII-XIII v.v.) 
Samarkand, 1985 
6. Axmedov B. Tarixdan saboklar T. 1994. 
7.O’zbekiston tarixi. T.2003,2006 
8. Gulomov Ya.G. Xorazmning sugorilish tarixi. T. 1989. 
9 Askarov A. Tarix fani kecha va ertaga. Turman tarixi. 1993 y. may. 
10. Yakubovskiy A.Yu. K voprosu ob etnogeneze uzbekskogo naroda T. 
1945. 
11.Buniyodov Z.Anushtegin Xorazmshoxlar davlati(1097-1231) T.1998 
 
IX - asrda Markaziy Osie xududida siesiy axvol, ancha qiyin edi. Arablarga 
karshi ozodlik va erk uchun kurash kuchayib bordi. Mustakil milliy 
markazlashgan davlat barpo kilishga intilishlar arab istilyuchilarni xar doim 
taxlika va kurkuv ostida saklab turdi. 
Endilikda ular sharkiy viloyatlarni boshkarishda davlat ishlariga maxalliy 
zadogonlarni jalb etish va ularning kuli bilan viloyatlarni xalifalik tassayfida 
tugib turishga xarakat kiladilar. 
Mazkur uzok yillar maboynida Xuroson va Movaraunnaxr noibi bulib 
maxalliy zodagonlar bilan juda yakinlashib ketgan edi. Arablar xalifa taxtiga 
Aminni kutaradilar. Xirot viloyatning zodagonlardan bu janjalik Toxir ibn 
Xuseyin boshlik Xuroson va Movaraunnaxr mulikdorlari Ma`munga erdam 
berdilar. 813 yil ular Bogdodga yurish kilib, uni kulga kiritadilar. Mamun 
xalifalik taxtiga utkaziladi. Toxir va Xusayinga Bogdadda yuksak lovozimlar 
beriladilar. Ma`mun Somonxudotning noiblarini esa Movaraunnaxrning muxim 
shaxar va viloyatlariga naib  kilib tayinlaydi. 

821 yil. Toxir ibn Xusayin Xuroson va Movaraunnaxring naibi kilib 
tayinlanadi. U xalifakdan mustakil bulishga xarakat etadi. Xutbadan xalifa 
nomini chikartirib tashlanadi. Uning ugli Abull Abbos Abdullox naibligi davrida 
ma`muriy markaz Marvdan Nishapurga kuchiriladi. 
Toxiriylar rasman uzlarini xalifaga tobe deb kursatsalar xam amalda 
mutlaqo mustakil ish yuritadilar. Toxiriylar davlat boshkaruv, fukarolarga 
munosabat va ayniksa solik tartiblariga aloxida axamiyat berdilar. Bu bilan 
mexnat axlinigigina emas, balki umumdavlat manfaatlari kuzda tutilgan. 
Toxiriylar zamonida xam mexnat axli mulkdor dexkonlarning jabr-zulimidan, 
ogir soliklaridan bezor buli, mamlakatta tez-tez kuzgolonlar kutarib turardi. 
Kuzgolonda ayniksa “goziylar” faollik kursatardilar. Bu IX asrning 50 yili 
Xurosonda avj oladi. 873 yili Toxiriylar xukumdorlik tugatilib, yangi Saffariylar 
davlat toshkil topadi. Mamlakatta sodir bulgan siesiy uzgarishdan sung 
Movaraunnaxr Xurosondan ajralib uz mustakilligini tula tiklab olish 
imkoniyatiga ega buldi. Enndi bu davrda somoniylar siyesiy kurash maydonida 
erkin xarakat kila boshladilar va ular Movaraunnaxrda markazilashgan bir butun 
davlat barpo kilishga kirishdilar. Bilashtirish goyasi shaxarliklar xam, dekxonlar 
xam kullab kuvotladilar. Chunki bu paytta turkiy uguzlar Movaraunnaxrning 
utrok va madaniy xaet kechiraetgan voxasi xaliklariga xujumlar uyushtirib, 
ularni tez-tez bezovda kila boshladilar. Birlashgan va markazlashgan yagona va 
kudratli davlattina kuchmachi kabilarning xujumini daf kila olish mumkinligini 
ular yaxshi bilar edi. 
Bu davrda Movaraunnaxrning Samarkand, Fargona, Shosh va Ustrushana 
viloyatlarida Somoniylar xonadonidan chikkan vakillar naiblik kilar edi. Axmad 
vafotidan sung uning ugli Nasr I (855-1897, 875 yildan Movaraunnaxr amri) 
samarkandni markazga aylantiradi. Toxiriylar davlatning barxam topishi bilan 
istiklol uchun kulay sharoit paydo buladi. Chunki soffoniylar Movaraunnaxrga 
xukumronlik kilishni uddasidan chika olmaydilar. nasr oldida ikkita muxim 
vazifa turardi. Birinchi kuchmanchi kabilalarning xujimini zayflashtirish bulsa,  
ikkinchisi Buxora, Naxshab va Kesh xududlarini kushib olishdan iborat edilar. 
Nasr birinchi maksadini amalga oshirish niyatida Turkiston shaxri yakinidagi 
Shovgar shaxriga yurish uyushtirildi va kushinsha uzi boshchilik kildi. 
Nasr uzining ikkinchi maksadini amalga oshirish uchun Buxoroni 
egallashga kirishdi. Buxoroni 874 yildan sung toxiriy Muxammad ibn Toxirning 
ukasi Xusayin ibn Toxir kulga kiritti. Xusayin Buxoroga Xorozm kushinlariga 
bosh bulib keldi va axolini aevsiz taladi. U axolidan kumush ulpon gulashni 
talab kilib, xalkning gazabini kuzgotti. Xalk kuzgolon kutarib, Xusayin sarayini 
egallab oldi va uni taladi. Buxoroning yukori tabakalari Samarkandga- Nasr ibn 
axmadga uz vakillarina yubordilar. 
Buxoraliklarning iltimosiga ko’ra, Nasr ibn Axmad Buxoroga naib qili 
ukasi Ismoilni (874) yuboradi. Shunday qilib IX asrning oxirgi choragida 
Movaraunnaxr Somoniylar tasarufiga utib, u uz mustaqilligini. Usha vaqtdan 
Nasr ibn Axmad uzini Movaraunnaxr amri deb xisoblaydi. Buni xalifa Ma`tamid 

zam tan oldi. Nasr ibn Axmad Somoniylar xukumronligi tarixida birinchi bulib 
kumush dirxam zarb etdi. Kumush tangalar chiqarish davlat mustaqilligining 
ramzi xisoblanib usha vaqtgacha xalifalik viloyatlarida faqat Toxiriylar gina 
bunday dirxamni zarb etish hukimiga ega edilar. Buxoro naybi Ismoil uziga 
berilgan viloyatni muhim qadar mustaqil idora qilishiga intilgan. Bunga sabab 
Nasr ibn Axmadning o’z ukasi Ismoilni uziga taba naib deb va istagan paytta 
gina almashtirish mumkin deb uylaydi, u Samarqandga ulpon va soliq tuloshdan 
bosh tortadi. Ikki aka- uka urtasida 888 yilda kuchayib ketgan dushmanlik urush 
boshlanishiga sabab buldi. Bu urishda Nasr batomam maqlubiyatga uchradi va 
Islom butun Movaraunnaxrni boshqarishni o’z quliga oladi. 
Islom Somoniy kuchli feodal davlat tuzishiga intildi. Avvola katta kushni 
tuplab, kuchmanchilar dashtiga askar tortti. 893 yili  Taroz shaharini fatx etib, 
dashtliklarga qaqshatkish zarba berdi. Natiyjada ularning Movaraunnaxrga 
uzliksiz yurishlari tuxtatildi. Usha davrdan boshlab shaharlarni devorlar bilan 
kurash ishi tuxtatildi. Narshaxiyning ezishicha, Amir Ismoil uzining kuchli 
kushinlarini nazarda tutib, «Toki men tirik ekaniman, Buxoro viloyatining devori 
men bulaman» dep aytgan emish. 900 yildagi Saffariylar bilan bulgan jangda 
Ismoil askarlari engib chiqadi. Butun Xuroson Somoniylar kul ostiga utadi. 
Shunday qilib IX asrning oxirida Movarunnaxr Arab xalifaligi istibdodidan xolis 
buldi va paytaxti Buxoro shaxri bulgan mustaqil feodal davlat tashkil topdi. 
Somoniylar o’z tassarufidagi erlarni boshqarishda dastavval ixcham davlat 
ma`muriyatini tashkil etdilar. Ma`muriyat podsho saroiy va devonlar (markaziy 
xakimiyat) dan iborat edi. 
Nasr II ibn Axmad (914- 943) davrda Buxoraning Registon maydonida 943 
yil, Dor ulimlik saroiy va uning qarshisida devonlar uchun saroy qurilgan. 
Viloyat devonlari maxalliy xokimiyat, ayni vaqtda markaziy maxkamaning 
tegishli devoniga buysunardi. Viloyat xokimlari ba`zan vazir deb yuritilardi. 
Ular suloloviy xonadanga tegishli amirzodalar eki sobiq maxalliy xukumdorlar 
hamda zadogaya dehqanlaridan tayin etilardi. Bulardan tashqari har bir shaharda 
rais hamda muxtasib (nazoratchi) bulardi. 
Movaraunnaxrda Somoniylar davlatining qaror topishida va uning 
ravnakida islom ruxoniylarining xissasi katta buladi. 
Shu boistan ularning obrusi oshib, paytaxt Buxoro sharqda islom dining eng 
nufuzli markazlardan biriga aylanadi. Shaharlarda kuplab ibodotxonalar, 
jumladan jome masjidi, xonakox (garibxona) va namozgoxlar bino qilindi. 
Xuddi shu davrda musulmon sharqidagi ilk madrasalardan biri buxoro shahrida 
qad kutardi. Madrasa shaharining Darvozaiy Mansur maxallasida xon 
hammomining enida joylashgan edi. 
Mamlakat ma`naviy xaetning tayanchi bulgan islom mafkurasi bu davrda 
«ustod»din va ilm peshvolari raxnomalik qilardi. Keyinchalik bu atama tarx 
etilib, din peshvonlari va islom ulomalarining  raxnomasi shayxu islom deb 
yanada ulug`landi. Islom Somoniy davridan madrasa, masjid va xonakoxlarga 
maxsus joylar va srlar berildi. 

Narshaxiyning ezichisha, Islom Somoniy Afshina qishlog`ining ekin erlari 
va atrofidagi yaylovlarni Buxoro madrasasining talablariga vaqf qilib beradi, 
shuningdek amir Registon maydoniga tutashgan Dashtak kamishzorini mulkdor 
arab lashkarboshisidan 10 ming dirxaiga sotib olib, Buxoro shaxarining jome 
masjidi vaqfiga kushib beradi. Somoniylar davlatining tashkil topishi siesiy 
barqarorlik va ijtimoiy kutarilishi, madaniy xaetning ravnaqiga imkon beradi. 
Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv va Nishapur kabi shaharlar ilmiy va 
madaniy markaz sifatida taraqqiy qila boshladi. 
Bu davrda qishloq aholisining aksariyati sugdiy eki xorazmiycha so’zlashsa 
da, markaziy shaharlarda forsiy- dariy adabiy tili vujudga keldi. Bu til davlat tili 
sifatida qabul qilinadi. 
Ulkamiz o’z davrining yiriq xunormanchilik markazlaridan xisoblanadi. 
Jumladan, Zandona va Iskijkat qishloqlarida tukilgan bu motolar Eron, Iroq va 
Hindistondan tashqari joylarga ham olib ketilar edi. Arab geograflar Elok 
viloyatini Shosh bilan Farg`ona oraligida jaylashganligini qayd etadilar. Elok X 
asrda kumush, qurg`oshin kazib chiqaradigan markazi bulgan. 
Somoniylar davrida Movaraunnaxr «Buyuk ipak yo’li» oraliq buladigan 
karvon sovdasi katta ahamiyatga kasb etdi. Karvon sovdosi Markaziy Osie oralik 
Janubiy- Sharqiy Ovrupa mamlakatlarini Sharq mamlakatlari, avvolo Mug`liston 
va Xitoy bilan bog`liq turar edi. 
Sharqiy Ovrupa bilan olib borilgan savdoda Xorazm muhim urinni 
egallagan. IX- X asrdagi karvon savdosi Xorazm bilan ikki yirik savdo markaziy 
xazarlar va bulgorlar urtasida olib borilgan. Bu davrda ikkita savdo markazi 
Volga buyida shuxrat qozongan. Bu Itil va Bultor bulgan. 
Bu davrda Somoniylar xarbiy yurishlari, hukumron sulolaning ichki 
nizolari, maxalliy xokimlarining boshboshdoklik xarakatlari bilan bog`liq o’zora 
kurashlaridan bazor bulgan edi. Siesiy vaziyat ayniqsa Nux ibn Nasr va uning 
nabirasi Nux ibn Mansur (976- 997) xukumronliklari davrida nixoyatta 
keskinlashdi. 947 yilda Nux ibn Nasrning amakisi Ibroxim ibn Axmad msen 
kutarib, Buxoro taxtini egallab oldi. 961 yili Buxoroda amirning turk qushini 
galaen kutarib, amr sarayini talaydi, ketma- ket takrorlangan isenlar markaziy 
xokimiyatni zayflashtirdi. 
X asrning I yarimida Ettisuv va Sharxiy Turkistonda yashovchi kuchmanchi 
turk qabilalari (karluk va yagmo)ning ijtimoiy va ixtisodiy xaetida katta 
uzgarishlar buldi. Ularning utroq haeti utishi tezlashadi. Ilk feodal munosabatlari 
rivoj topib, turkiy jamolar urtasi da sinfiy tabaqalanish kuchaydi. Bunda Ettisuv 
va Qashqar orqali utgan qadimiy karvon yo’li muxim rol tutdi. 
Issmxul va Qashqarda yashagan yagmo qabilalari kuchayib, jikil va 
karluxlarni buysindirib Qaraxniylar davlatini tashikl qildilar. Bu yangi turk 
davlatining podsholari buyuk xukumdor ma`nosini anglatuvchi arslonxon va 
butroxon knvonlari bilan yuritildi. Buyuklik eki ulug`lik esa kadimda turkiy 
xalqlarda «kora» co’zi bilan yuritilgan. Koraxaniylar kabilaviy udumga suvofiq 
kabila boshliqlari orasida eng ulugini «arslonxon» eki «bugroxon» darajasiga 

kutarib, xukimdor, ya`ni karoxon kilib  saylashgan va u «Tamgochxon», ya`ni 
xonlar xoni deb yuritilgan. 
992 yili Sotuk Butroxon boshlik kabilalar Movaraunnaxrga xujim qilib 
Buxoroni deyarlik karshiliksiz ishtol etdilar, chunki Somoniylarning markaziy 
xokimiyati ichki ziddiyatlar tufayli kuchsizlanib qolgan edi. Bograxon 
Kashqarga qaytishda vafot etadilar va taxtni Nux ibn Mansur Gazna xukumdori 
Sabktakin erdamida 994 yili qaytarib oladi. Sabuktakining Xuroson naybi qilib 
tayinlaydi. 
996 yili Karoxaniylar Nasr ibn Ali boshchiligida Movaraunnaxrga yana 
xujum boshlaydi va 999 yili Somoniylar davlatga butunday barhom berdi. Bu 
paytta Sabuktakin va uning ug`li Maxmud Xuroson va Gaznada Gaznoviylar 
davlatiga asos solib Amudar`egacha egallagan edi. Natijada 1001 yili tuzilgan 
shartnomaga kura ikki davlat urtasidagi chegara Amudare bulib belgilandi. 
Karaxaniylar davlatining paytaxti dastlab Qashqarda, sung Bolosug`in, 
Uzgan shaharlarida bulib, keyin yana Qashqarga kuchirildi. 
Karaxaniylar xonodani urtasida 1016 yildaek boshlanib ketgan urugchilik 
adovati urushlari tufayli 1041 yilda xonlik ikkiga bulinib ketadi. Garbiy xonlik 
Buxoro bulib, uning tarkibiga Movaraunnaxr va Xujakentgacha  esa Bolosugin 
bulgan. 
1030 yili Sirda`e etaklarida yashovchi uguzlardan ajralib Saljukiylar nomi 
bilan Xursonga borib urnashgan turkman kabilalari kuchayib Gaznaviylar bilan 
kurashin boshladi. Usha paytga Termiz va Balx  shaharlari atrofidagi erlar uchun 
Saljukiy bilan Karaxaniylar urtasida uziga xos Sadrlar deb otaluvchi sulolasi 
paydo buldi. Sadr Burxaniddin avlodidan bulgan Abdulaziz davrida Buxoro 
koroxoniylar davlati tarkibida uzini mustaqil xonlik sifatida xisoblagan. 
Koroxoniylar xokimiyati qulashining ikkinchi oqibati Xorazmning 
yuksalishi buldi. Saljukiylar saroyi amaldarlaridan biri bulgan turkiy utuzlarning 
Bekdili kabilasida bulgan Anushtakin sulolasiga sansub xorazmshoxlar asta 
sekin rivojlana boshlagan. Sung taxtga utirgan  Qulbaddin Muxammad (1097- 
1127) «Xorazmshox» nomini rasman oldi. U Xorazmning xar jihatdan tarakiy 
etishi, qudratin ochish uchun kup kuch sarifladi. Uning ulimidan sung taxtga 
Otsiz utiradi. Otsiz saljukiylarning zayflashuvidan foydalanib Xorazmni 
mustaqil davlatga aylantirishga xarakat etadi. U turkman va kipchaklarni uziga 
buysindirib, Sirdar`e etaklari, Marv va Nishapurni egallaydi. 1153 yili 
xurossonlik kuchmanchi uguzlar kuzgolon kutarib Sulton Sanjar kushnisini 
engdilar va uzini asr oldilar. Okibatda Saljukiylar davlat parchalanib ketadi. 
Xorazm davlatining tuliq mustaqillikka chiqishi uchun va uning egaligiga 
egalik qilishiga imkon yaratildi. 
Xorazm davlati Takat davrida juda kengaydi. 1187- 1193 yil Nishapur, 
Rayva 1194 yili Garbiy Eronni kushib oldilar. Uning utli Allouddin Muxammad 
davrida Xirot va uning atrofi hamda Xurosanning viloyatlarini egallaydi. U 1212 
yili Movaraunnaxrni Karaxaniylarning sungi vakllari kulidan tartib oldi. Bu 
paytta Buxoroda Sadrlar xukumronligiga qarshi xunarmandlar kuzg`oloni 

kuchayigan edi. Sadrlar Karaxaniylarga ponaxiga qochadi. Korakitoy 
gurxonlariga karshi urishga baxoa izlab turgan Muxammad tezda Buxoraga 
kushin tortadi va Xorazmga kushib olinadi. Bundan sung Samarandni va Talos 
vodiysida Gurxonning oxirgi qushinlarini tor mor qiladi va Ettisuvni Xorazmga 
kushib oladi. 
Movaraunnaxr va Xorazm IX- XII asrlarda ijtimoiy va iqtisodiy va madaniy 
jihotdan rivojlanadi. O’z mavkiyi va tutgan urni jihatdan xalqaro maydonda katta 
e`tibor va nufuzga ega bulgan Markaziy Osiedagi somoniylar, korxoniylar, 
gaznaviylar, saljukiylar va xorazmiklar davlatlarining buyuk davlat arboblari 
davrida madaniy taraqietda yuksak muvaffaqiyatta erishdi. Bog`dod va 
Urganchdagi «Donichmanlar uyida» o’z vaqtida nomlari dunega mashxur ulug` 
alloma va mutafakkirlar taxsil kurganlar. Ular orasida Axmad Farg`oniy, al 
Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqalar. 
Al Xorazmiy- matematika, geometriya, astronomiya, geografiya, tarix ilimi 
va boshqa fanlar sohasida barakali ijod qilgan. U «Al-jabr», «Almukobola» 
kitobi bilan matematika tarixida birinchi bo’lib algebra fanigap asos soldi. 
Olimning iarix kitobida: «Xursono, Kichik Osie va Movaraunnaxrning VIII- IX 
asrlardagi tarixiga oid qisqa va aniq ma`lumotlar berilgan». 
Axmad Farg`oniy- falakatshunos, matematika, geografiya kabi fanlar 
buyicha ijod qilgan. U arab atamashunosligining paydo bulishi va ilimiy 
taraqqietiga munosib qissa qushdi. Bog`dad va Damashkdagi rasodxonalar 
qurilishiga shaxsan qatnashgan. Uning  812 y. Quesh tutilishini oldindan 
bashorat qilishi, erning dumoloq shar shaklida ekanligini olimga shuxrat 
keltiradi. 
Abu Ali Ibn Sino- falsafa, maniq, falaqiet, tabiy va rieziy ilimlar u juda 
yaxshi biladigan bilim sohalari edi. Olimning «Kitob- ash shifo» asarini o’z 
davrining komusiy asari xisoblanadi. Uning «Tib qonunlari kitobi bosh kitobga 
bulgan» va u XVIII asrning oxirida “arbiy Evropaning tibbiy o’quv yurtlarida 
asosiy o’quv qullanmasi bo’lib xizmat qilgan. U sharqda «Shayxul- rais» va 
G`arbda esa «Avitsenna» nomi bilan mashxur. 
Abu Rayxon Beruniy- bugingi kunda 154 nomdagi asarlari- geografiya, 
astronomiya, tarix, geologiya, geodeziya, minerologiya, fizika, kime, botanika 
kabi sohalarga oid. «Utmish avlodlardan qolgan edgorliklar», «Hindiston», 
«Mineralogiya», «Geodeziya» kabi yirik asarlari olimga tor ma`noda 
jaxonshumul shuxrat va obru keltirdi. U kishilik jamiyati tarixida ilk bor erning 
dumoloq shakldiekanligini aniqlab, globusni yaratti. Bulardan tashqari Rudakiy, 
Firdavsiy, Forobiy, Axmad Yugnakiy. Axmad Yassaviy, Yusuf Xos Xajib 
Balosutuniy va boshqalar ilm- fan rivojiga katta xissa qushganlar. 
X- XII asrlardagi ijtimoiy- siesiy taraqqietning yakuniy xulosalardan biri 
shu buldiki, X asrga kelib  turkiylarning etnik jixatdan xal sifatida shakllanishi 
uzining raeniga etadi. A.Asqarov, B.Axmedovlarning «O’zbek xalqining kelib 
chiqish tarixi» maqolasida ta`kidlanishicha, «O’zbeklar yaxlit xalq sifatida X 

asrga kelib shakllanadi. Uning etnik jihatdan takomillasha borishi va etnik tarixi 
shundan keyin ham, to ularni millat darajasiga qutarilguncha qadar davom etdi». 
Miloddan avolgi I ming yillik o’rtalarda turkiy qabillalarning janob tomon 
siljishlari Markaziy Osie xududlariga kelib maxaliy xalqlar bilan aralashib, b u 
xalqlarni til jihatdan ta`sir o’tkazib, tillarini turkiylashtirib boradi. VII- VIII 
asrlarda turkiy aholining katta qismi Ettisuv, Shosh hamda Farg`ona vodiysida, 
Zarafshon va Qoshqadar`e voxalarida yashadilar. Bul ulka VII asrdan boshlab 
Turkiston nomi bilan atala boshlagan. X- XI asrlarda Koraxoniy davlatining 
yurishlari davrida kuchmanchi turk qabilalari kuplab keladi. Sharqiy eron va 
turkiy tillarida suzlovchi aholi tarkibini etnik jihatdan yanada boyitdi. Usha 
davrda o’zbek xalq shakllandi. XIII asrda mugullar yurishlari ulka taraqqietiga 
salbiy ta`sir kursatti. Kuplagan turkiy qabilalar yanada aralashib turk eki 
qabilalar nomi bilan atalganlar. XV asrdan ular Dashti Kipchekda yashab 
kelaetgan o’zbek nomi. Movaraunnaxr va Xorazm etnik dunesiga kirib keldi va 
bu nom keyinchalik butun bir millatning nomi bo’lib qoldi.