O’zbekiston oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi berdax nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

 
MARKAZIY  OSIYoDA DASTLABKI DAVLATLARNING 
PAYDO BO’LIShI KUShON PODShOXLIGI 
REJASI 
1. Markaziy Osiedagi dastlabki davlatlar 
2. Eron  Axmaniylari va Yunon maksdon qushinlariga qarshi ozodlik 
kurashlar 
3. Kang, Fargona va toxaristan davlatlarining tashkil topishi 
4. Kushon podshoxligi 
Adabiyotlar: 
1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.1998 
2.Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T.2000 
3.O’zbekiston tarixi. 1-qism. A.Sagdullaev, B.Eshov tahriri ostida.T.1999. 
4. A.Sagdullaev Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda. T.1996 
5.O’zbekiston tarixi T.2003,2006 
6.G`ulomov Ya.G`. Qadimgi madaniyatimizning izlaridan. T.1960 
 
Yozma manbalarning guvohlik berishiga, miloddan avvvalgi VII-VI 
asrlarda O’zbekiston xududida sugdiylar, baktriyaliklar, xorazmliklar, sak va 
masaget elatlari yashaganlar. (Avesto, Beruniyning «Osorul – Bokiya» kuxna 
ornoniy ezuvlar,  yunonlik, xitoylik ezuvlar).  Xorazm, Sugdiena va Baktriya 
aholisining assoiy qismi sun`iy  sug`orishga asoslangan dehqonchilik edi. Sak va 
mavsagatlar esa chervechilik bilan shug`ullangan. 
Katta Xorazm-Amudarening quyi  oqimidagi shimoliy-erlar, murgab vohasi 
va Parfiya  xudadlari, Baktriya hozirgi Surxandare, Tojikistonning Amudarega 
yaqin erlari va Shimoliy Afganiston xududlari, sugdiena-Zarafshon daresidan 
suv ichgan erlar va Kashka vohasi xududlarini egallagan. Eng  qadimgi quldorlik 
davlatlari konferentsiyasiga Katta Xorazm va Baktriya kirgan. Sugdiena esa bu 
davrda mustaqil davlat sifatida faoliyat ko’rsatmagan. Ammo quldorlik davlati 
Markaziy Osiyo sharoitida nisbiy xarakterge ega. Agar Gretsiya va Rimda 
qulchilik munosabatlari ijtimoiy taraqqietning eng yuqori  chukkisiga ko’tarilgan 
va ijtimoiy turmush tarzi to’la tarzda belgilangan bo’lsa, Markaziy Osiyoda 
uning aksini kuramiz. Bu erda qulchilik maxlum tarzda mavjud  bulsa-da jamoa 
mavkei katta  bulganligindan  utarakkietning yuqori darajasiga kutarila olmagan. 
Bu  miztakadagi sharoitlar qul mehnatiga nisbatan dehkonlar  mehnatini 
ustunroq  mavkeida  bo’lishini ta`minlaydi. Chunkim dehkon  qo’p ishlasa, 
ustunroq mavkeida bo’lishini ta`minlaydi va foyda oldi. Ezma manbalarda qadim 
zamonlarda Amudar`e-Oks, Sirdar`e_Yaksarta va Zarofshon esa Politimit deb 
atalgan. Markaziy Osiening keng chul  xududlarida yashagan xalqldar Yunon 
manbalarida Skiflar nomi bilan yuritilgan. Yunon muarrixlarining 
ma`lumatlariga qaraganda,  skiflar qadimda g`arbda Dnepr daresidan tortib 
sharqda tyanshan` tog`larigacha chuzilgan dasht  va soxralarda yashaganlar. 
Ularning kabilalari Massaget, Dax Sak (Shak), Debrik kabi nomlar bilan otalgan. 

Qadimgi skif  mabilalarining Volga, Don, Dnepr, Dunay dare`elari buylarida 
yashaganliklarini kaid etgan elim. A.B.Ditmer «Skifiyadan Elefantingacha»  
nomli asrida «skiflar O’rta Osiedan tarqalgan edi» deb ezadi. Uning ezichiga, 
skiflarning tili  sharqiy Eron tillari shuruhiga kiradi va sak massaget kabilalari 
bilan urug`doshbirlar. Skiflar tarixini eng chuqur  urgangan olimlardan biri 
Geredetdir. U skiflarning kelib chiqishi haqida bir qator rivoyatlar keltiradi. 
Yunon muarrixlarining bergan  ma`lumatlariga qaraganda skiflar  dehkonchilik 
va chorvachilik bilan shug`ullangan. 
Gerodat bergan ma`lumatlarga qaraganda Kaspiy dengizidan sharqdagi 
tegislik. Amudare va Sirdarening quyi oqimida massagetlar kabilasi  yashagan 
Strobon xorasmiylarin ham massagetlarga kiritadi. Muarrixlar «Massaget» nomi 
biror kavmning asl  nomi emas, balki xalqning  mayshatini anglatuvchi laqab 
bo’lishi kerak, deydilar. Masalan: «Massaget» so’zi tarkibidagi uzaq va  
quchimchalarni ajratib «Mas`ya» baliq, «ka»  eguvchi «ga» lar, ya`ni «baliq  
eguvchilar» degan laqab bo’lganini taxmin qiladilar. Eronliklar Xorazmliklarni 
«balxurlar» deb kamaytib ataganlari ham tarixdan ma`lum. Ba`zi muarrixlar 
massagetlar. Shak qavmning harbiy birlashmasi  bo’lgan, deb ko’satadilar. 
Xullasi milodning boshlarida  kabila va urug`lar yachshagan ulkalar  nomi bilan 
atalgan: xorazmiylar - Xorazm va Amudar`ening quyi oqimi, baktriyaliklar - 
Surxondar`e va Tojikistonning Amudar`ega  yaki erlari,  chochliklar Toshkent 
vohasi, parkanaliklar - Farg`ona vodiysi. 
Axmaniy eroni kelmasdan avval «katta Xorazm» davlati bo’lgani haqida 
olimlarimizdan S.P.Tolstov, V.Xenn, I.Gershkovichlar va birinchi arxeolog 
olimi Ya.G.G`ulamrvlar xulosalar  birma-bir sanab o’tiladi. Bunga ko’ra, 
Markaziy Osiening deyarli katta qismi kirganlar. Gerodotning bergan 
ma`lumatlariga qaraganda Turkmaniston eng qadimiy siesiy  sulolari sifatida 
Sevichiylar tilga olinadi. Beruniy Xorazmga aholi milodimizdan avvalgi 1292-
yilda kela boshlagan  deb ko’rsatadi. Sievishning Turon zaminiga kirib  kelishini 
m.av. 1200 yilda deb belgilaydi. Ammo «Katta Xorazm» davlatining yaxlit, 
tarixi, uning qachon inqirozga uchragani haqida aniq ma`lumat yo’q. Eron 
ahmaniylarining kelishidan so’ng Amudarening quyi oqimida «Qadimgi 
Xorazm» davlatiga uyushadi. 
Markaziy Osieda ahmaniylar bosqiniga qadar  tashqi  topgan  davlat - bu 
Baktriya podshoxligidir. Geradot asarlarida Baktriya haqida  maxlumatlar 
uchraydi. Jumladan, Kirning Midiya podshosi Krez ustidan qozongan g`alabasi 
haqida  hikoya qilar  ekan, endi Kir yulida Vavilon, Baktriya xalki, saklar va 
massagetlar etadi deb kayd etadi. 
Markaziy Osiening eng kadimiy ulkalaridan yana biri Sugdionadir. Bu ulka 
kadim xozirgi Sarkand, Kashkadar`e, Navoiy va Buxoro viloyatlari xududida 
shakllngan. Tarixiy manbalarda m.a. YI-IY asrlarda Sugdiena axolisi 
axamaniylarga katta jarima tulab turganligi ta`kidlangan. Sugd tili esa kadimda 
va ilk urta asrlarda jaxon savdo tili sifatida katta nufuzga ega bulgan. Bu 
davlatning poytaxti Samarkand (Smarakansa) ”Buyuk ipak” yulida Shark 

darvozasi xisoblangan. Samarkand olim A.Askarovning “O’zbekston tarixi” 
kitobida ta`kidlashisha, turkiycha Semizkend. Xitoy manbalarida Kan deb 
yuritilgan. (XIII asrdan sung besh asr utgash Afrasieb deb yuritilgan). 
Milodimizdan avvaliga YI asrda Eronda axamaniylar davlati vujudiga 
keladi. Uning poytaxti Perpasol shaxri bulgan. Axamaniylar davlaitning shuxrati. 
Kir II davrida kuchayadi. U Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podshodiklarinni 
buysindirib duneda birinchi saltanotta asos soldi. Poytaxti sung Bobil, Suz va 
Akbatona shaxarlari bulgan. Mamlakatga kadimgi fors tili bilan bir qatorda 
Oromiy tili keng tarqalib, davlatning idora tili xisoblangan. Baktriyaning 
axomaniylar tomonidan qachon egallangaligi xozircha ma`lum emas. Kir II skif 
kalbilalaridan bulgan massagetlar ustiga m.a. 530 yilda ikki yuz ming kishilik 
kushni bilan bostirib keladi. Ularning podshoxi Tumaris edi. Kirga qarshi 
Tumarisning jas oratini Keradot uzining tarix kitobida erkin tasfirlaydi. Kir II 
massaget dashkarlarini Tumarisning ugli Spargapis bilan birga xiyla ishlatib 
dastlabki jangda engadi va Spargepisni asr oladi. Bundan xabordar bulgach Kir 
II chiga karshi urish olib borib uning boshini jasadidan juda qilib kon tuldirilgan 
meshga toshlaydi. Kir II ning ugli Kambiz otasining istilolchilik siesatini davom 
ettiradi. Lekin Misrni egallagash uning uz akasi Bardiyani uldirib xokimiyat 
tepasiga kelganligi ochkar bulgach taxtni Gaumata uzini olgannan Bardiya deb 
elon qiladi va egallaydi. Lekin uning ham tagdiri kambiz kabi buladi va Daro I 
taxtga utkaziladi. U.m. av. 522-486 yilgacha podshoxlik qiladi. Usha paytta 
Margienada Frada boshiligida kuzgolon boshlanadi. Lekin Daro I tomonidan 
shafkatsizlik bilan bostiriladi. Daro I ga qarshi Parfiyada ham quzgolog bulib 
utadi. Saklarning ozodlik kurashi xakida Avesto ezuvida uchratamiz. Bunga 
Shirok xarakati xam erkin misol bula oladi. Polien uzining Xarbiy xiylalar degan 
asarida Shirokni siyrak deb keltiradi. Shirok uzi xalok bo’lsa ham yurtdoshlarini, 
vatanini katta ofattan saqlab qoldi. 
Doro I qo’zg`olonlarining oldini olish  maqsadida bir qator islohotlar 
o’tkazishga majbur  bo’ladi. U qattiq qo’llilik ko’rsatib o’zining mutloq 
hokimiyatini joriy qiladi. Doro I Geredot ma`lumatlariga ko’ra mamlakatni 
satrapliklarga bo’lib boshqargan. Satraplarning ixtierida shakllanmagan 
hokimiyat ega bo’lib harbiy va fuqarolik hokimiyatga ega bo’lgan. Satraplar 
faqat  ahomaniylar oilasiga mansub forslardan tayinlanib ularning faoliyatini 
doimo nazorat qilib turish uchun maxsus amoldar-ayqoqchilar qo’yilgan. 
Markaziy Osiening bosib olingan viloyatlari uch satraplikka bo’linadi. Ular 
baktriyaliklar, egllar, saklar, kaspiylilar, parfiyaliklar, sugdiylar va 
 
xorazmliklarning erlari edi. Ular yiliga xiroj to’lab turgan. Kserks davrida 
Markaziy Osie xalqlari forslar tomonida turib yunonlarga qarshi urushadi. Ular 
Marafon jagida markaziy qisman aynan saklar egallagan. Gerodat esa sugdiylar, 
baktrriyaliklar,  xorazmiylarning  jangi haqida hikoya kasa, mashhur bnon 
dramaturgi Esxil o’zining «Forslar» tragediyasida Salamin enidagi jangda halok 
bo’lgan esh baktriyalik jangchilarni tilga oladi. 

Markaziy Osie xalqlari ustidan ahmoniylar hukmronligi 2000-yildan 
ko’proq davom etadi. Faqat m.avv. IV asrlarga kelib ahmaniylarning markaziy 
hokimiyati kuchsizlana boshlagan birinchi bo’lib Xorazm o’z  mustaqilligiga 
erishadi. Baktriya esa to Makedoniyaliklar istilosiga kadar axmoniylar 
xukironligi ostida bulgan. Usha paytlarda Axmaniylar va Makedoniyaliklar 
manfaatlari tuknashadi. Filip II uldirilgandan keyin Iskandarni lashkarlar yigini 
shox deb elon qiladi. U 22 eshida jaxon saltanatini tashkil qilishga bel bog`laydi. 
334 yilda Suriya, Shamni, Finikiyani, Misr, Eron, Turon va Hindistonni egallab 
buyuk saltonat barpo etadi. Iskander m.av. 329 yilning bahorida Xindikush 
toglaridan utib Markaziy Osie xudutlariga kirib keladi.. Bu paytta Baktriyada 
axamaniylar urigidan bulgan Bess hukimron edi. U Doro III nizaxarlab 
uldirishda qatnashib, uzini Artakserks nomi bilan deb elon qilgan edi. Dastlab 
baktriyalik Oksiart, sugdiylik Spitamien forslik Datarfarnlar Bessning niyatini 
anglab etmadilar va u yulidan birga buldilar. Navtaktagi jangdan Bess uz 
itfoknilaridan uzini ustin kuya boshlagan sabablar ular Bessni tutib olib 
Iskanderge topshiradi. Bundagi maqsadlari dushman istilolarini shu erda 
tuxtamoqchi edi Iskander Navtakni egallagan Markandagi hujim kiladi. 
Bosqinchilarga qarshi umum xalq urushi e`lon qilgan bakteriyaliklar, 
sugdienaliklar va skiflar uch yil davomida jang olib boradi. Sugdiylar 
kuzgoloniga Spitamin boshchilik qiladi. Politimet (Zarafshon) buyidagi janga 
Spitamen yunonlar ustidan g`alaba qozonadi. Iskander asosiy kuchlari bilan  
Markandaga etib keladi ammo Saitamin kuyi Kashkabar`e va keyinchalik 
Buxoro tomoniga chekinadi. Sak va massagetlariga karshi kurashda `ayanch bir 
kuchga ega bo’lishi Iskander Sirdar`e buyida, xujand yaqinida qalba qurishini 
buyiradi. Bu qalba Aleksandriya Zoxata deb ataladi. Iskander sung Zariasp 
(Baktr) aga kunadi. 328 yilining boxorida quzg`olani bostirish maqsadida 
lashkarlarni uch qismga bulib kurash olib boradi. Usha yili oxirgi xol qiluvchi 
jangda Spitamen kushinlari engiladi. Spitamen kurashi hakida Kvint Kurtsiy 
Ruf, Diodor, Pultari va boshqalar ma`lumot beradi. 
Tariyxiy ezma manbalarda katta savg`a salomlar bilan dustlik aloqalarini 
urnatish bilan uz davlati, va xalqni saqlab qalish maqsatida Xorazm podshoxi 
Farasman Mskander oldiga elshi yuboradi. Makedon kushinlarining engilmasligi 
xakidagi afsona chippaga chiqdi. Navtak, Samarkand, Xujand enidagi toglilar 
kurashi, ayniqsa Kiropol shaxrini egallash paytida Iskander boshi va buynidagi 
yaralanib kub azob chekdi va ruo’xiy tushkunlikka tushdi. Endi u maxalliy xalq 
zadogalari bilan yakinlashish yullarini kidirdi. U Oksiartning qizi Ravshanakka 
uylanadi, oksiart togka yakin joylashgan Sugd qolasining xokimi edi. Arrian 
Ravshanakni Doroning xotinidan keyingi Osiening guzali ekanligini aytib utadi. 
Oksiart Baktriya xukimdori etib ta`yinlanadi. Iskander uch yil urish olib borsada 
Xorazm, Toshkent voxasi va Fargona mustaqilliklaricha qoldi. Iskander m.av. 
327 yil Hindistonni olish uchun junaydi. Iskander uz otilasi davrida kuplagan 
shaxarlarni voyron etgan edi. Lekin sung ularni ta`mirlash va  yangi shaxarlar 
kurishadi. Jumladan, Yustin «Pompey Trog epitomi» asarida Iskander Baktriya 

va Sugdienada 7 shaxar qurdirganligini ezadi. Ular Okstagi Aleksandriya, 
Aleksandriya Esxata, Margiena Aleksandriyasi va boshqalar. 
Miloddan avvalgi 323 yilning 13 iyuninda Iskander vafot etdi. U 13 yil 
davomida hukimdor buldi. Uning ulimidan sung imperiya uch qismga: 
Makedoniya, Misr va Suriyaga bulinib ketdi. Uzoq davom etgan urushlaridan 
keyin m. av. 312 yilda Salavka Bobil davlati hukimdori buldi. Unga 
Messoptamiya, Eron, Prfiya, Bktriya, Sutdmena, unumn saltanatning kupchilik 
qismi kirdi. Markaziy Osieni Salavka satrapliklarga buldi. Miloddan avvalgi 293 
yilda Salavka sharqi viloyatlar- Parfiya, Margiena, Baktriya Sugdiena naybi etib 
ugli Antiexni tayinladi. Antiox Spitaminning qizi Apamadan tug`ilgan bulib 
Markaziy Osieni qayta tiklashga katta ahamiyat beradi. Strabon bergan 
ma`lumotlarga qaraganda Antiox Margienada uz nomiga kurdirgan shaxar- 
Antioxiyani kuchmanchilarning tinimsiz hujimidan himoya qilish maqsadida 
Murgob vohasi atrofini 250 km devor bilan urab olgan. Antiox nomi bilan 
Baktriyada pul zarb etiladi. Bu esa Antioxning mustakil siesat yurgiza 
boshlaganidan dalolat beradi. M.AV. 280 yili 20 yilgacha hukim surdi. Bu paytta 
Sugdiena Margiena va Baktriyada xujalik ravoj topa boshlaydi. 
Yunon makedon istilolaridan boshlab, Markaziy Osie viloyatlari madaniyati 
tarixida antik davr boshlandi. Bu xol Sharhu “arb urtasida madaniy 
munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. Iskander vafotidan sung Baktriyada 
yunon madaniyatining ta`siri ancha usadi. 
Miloddan avvalgi III asrda Baktriya Salavkilar davlatidan ajralib chiqdi. 
Diodot uzini shox deb e`lon qiladi. Diodot I boshqargan davlatning poytaxti 
Afgonistandagi Balx shaxri bulgan. Sung esa Parfiya u bilan rakobat qila 
boshladi. U ham m.av. 250 yilda mustaqillikni qulga kiritti. Diodotgan keyin 
Yunon- Baktriyada hukimronlik Evtidem ixtieriga utadi. Uning ug`li Demetriy 
davrida Yunon- Baktriya podshoxligi uz taraxietining yuqori chuqqisiga 
kutariladi. Baktriya podshoxligidan Parfiya Margienani tortib olgan uning siesiy 
moydondagi mavkey pasayadi va Sugdiena ajralib chiqadi. Yunon- Baktriya 
davlati 120 yil yashadi. Ana shu davrda uning iqtisodieti va madaniyati rivojlana 
boshladi. Rim tarixchisi Kurtsiy Ruf Baktriyaning tabiyati, uning guzalligi 
haqida ezadi. Plini esa ulkani unimdar erlarga, bug`doy ekinzorlarga boy 
mamlakat deb ta`kidlaydi. Bu davrda zardushtiylik diniga sig`ingan. Buni 
Demetriy zarb etgan tangalarda kurish mumkin. Bu tangalarda Naxid va 
Artamida suratlari birgalikda tasvirlanganligini kuramiz. 
Vatanimizning m.av. III- I asrlari va IV asrlarigacha bulgan xujjatli 
ma`lumotlari asosan Xitay mandalariga aloqadir. Xitoy tarixchimon Sima 
Tszyan` m.av. II asrning sungi choragida Markaziy Osieda bulgan bir Xitoy 
elchisi va saexining suzlariga asoslanib bu erda aholisi  yuechjiga uxshash 
Kangyud nomli katta kuchmanchilar davlati bulganligini xabar qiladi. «Avesto» 
va «Maxabxorata» da ham saklar, toxarlar, qangarlar yashagan Kang hakida 
eslatib utiladi. Bu davlat tarixi buyicha olimlar Ya.G.Gulomov, B.A. Litvinskiy, 
Yu.F. Buryakov, K.Sh. Shoniyaezov va boshqalar ilmiy tadqiqat ishlarini olib 

borgan. Kang davlatining chegarasi manbalarda aniq kursatilmagan. Lekin 
K.Shaniezovning ma`lumotlariga qaraganda kanglilar sharqda Farg`ona vodiysi, 
shimoli sharxda usunlar, shimoli- g`arbda Sarisu dar`esi va g`arbda Sirdar`ening 
urta oqimi bilan chegaradosh bulgan. Miloddan avvalgi II asr oxirida Kang 
kabilalarining eng qudratli davlat birlashmasiga aylanadi. Davlat markazlaridan 
biri Toshkent voxasi edi. Ayni shu xudutda utroq ziroatchi va savdo 
xunarmandchilik madaniyati toshkil topdi. Kang davlatining ikkita markazi 
bulpan: biri Kanxa Toshkent voxasida bulib m.av. III asrda Kang 
podshoxlarining doymiy karorgoxi bulgan. Utror (Tarband) esa Kang davlati 
xokonlarning ezgi qarorgoxi bulgan. 
M.avvalgi II-I  asrlarda Kang bilan Xitoy urtasida dushmanlik xarakat 
kuchayadi. Bu Xitoylilarning Davan ustiga xarbiy urishini boshlashi bilan 
bog`liq edi. 
I asrda kangarlar Buxoro va Xorazmni egalaydi. Lekin uoq turmaydi. 
Milodning III asriga kelib Kang davlati parchalanib ketadi. 
Miloddan avvalgi IV asrda Xorazm ahamaniylardan mustaqil davlatga 
aylanadi. Makedoniyalik Iskander va salavkiylar davrida ham Xorazm davlati 
mustaqil edi. Miloddan avvalgi III- II asrlarda Xorazm Markaziy Osienining 
yirik davlatlari Yunon- Baktriya va Parfiya tarkibiga ham kiritilmagan. Bu xol 
Xorazmda madaniyatning uziga xos vujudga kelishida muxim omil buldi. Jonbos 
kalva, Kuykirilgan kalva edgorliklari mazkur madaniyat naumnalaridir. 
Kuykirilgan kalva xarobalari ostidan aylana shaklda kurilgan mustahkam 
ibodotxona qoliqlari topilgan. Unda, astronom olimlar fikriga kura, ulkan 
rasadxona bulgan.  Tuproqqolaning ham milodning II- III asrlarda qurilgan ulkan 
inshoat bulgani aniqlanadi. Kal`aning markaziy qismida qaer va ibodotxonalar 
joylashgan. Kasrdagi saroy devorlari tasvirlar bilan bezatilgan bulib, shoxlar, 
lashkarlar, musiqachilar xayvon va kushlar rasmlari saqlanib kelgan. Xorazm 
aholisi Sugdena, Margena, Baktriya va sahro kuchmanchilari bilan uzviy savdo 
munosabatlarin urnatgan. Xorazm xududida Markaziy Osie buyicha eng qadimgi 
ezuvlar. topilgan. Oy buyirka`la edgorligida ham sirtiga chekilgan mahalliy ezuv 
topildi. Kuykirilganqalada ham ba`zi ezuv namunalari aniqlangan. Ular m.av. 
IV-III asrlarga oiddir. Xorazmddagi Turokkal`a edgorligini urganishda oromiy 
ezuvi asosidagi butun bir arxiv hujjatlari topilgan. Fargona tarixi haqida Xitoy 
manbalarida ozlab ma`lumotlar beriladi. Uida Davan deb yuritadi. Davan 
axamaniylar, makedoninliklarga ham tobe bo’lmagan. Bu davlat taxminan 
miloddan avvalgi III asrdan milodning II asrlarigacha mavjud bulgan. 
Xitoy tarixchilarining oziq bu davlat 70 dan ortiq shaharlarda istiqomat 
qilgan, uning xududlari Toshkentgacha borgan. Xitoyliklar Davon davlatning 
xududiga xarbiy yurishlar qilgan hatto uning paytaxti Ershini kulga kirittilar 
lekin uzoq ushlab tura olmagan. Xitoy hukmdorlarini quproq Farg`onaning 
nasllik otlari qiziqtirardi. Otlar naslining biriga hatto ular «Samoviy» deb nom 
berganlar. 

Qadimgi farg`onaliklar g`arbda kanglilar, shimolda usunlar, sharhda esa 
uyg`urlar bilan doimo yaqin aloqada edilar. Milodning dastlabki yuz yilliklari 
davomida maxalliy asilzodalar sulolasi boshqargan. Sung eftalitlar davlatining 
tarkibiga kiradi. 
Spitamen quzg`oloni  mag`lubichidan sung m.av. IV asr oxirlarida Xitoy 
manbalarida yuzchijlar deb atalgan massagat kabilalari Sharxiy Turkistandan to 
Mugiliston chegaralarigacha bulgan xududlarga kuchib ketganlar. M.AV. 176 
yilda xunilar yuzjilar ustiga oxirgi marta hujim qiladi natiyjada 165 yili ularni 
g`aribga iloqtirib toshlaydi. Yuzchjilar qadimgi Farg`ona erlariga istiqomat qila 
boshlaydi. Yunon- Baktriya davlatining inqirozini (155 yil) foydalanib 140 yili 
Sugd oroli orqali Baktriyaga bostirib keladi va Shimoliy Baktriya xududlarini 
egalaydi. Ular beshta kabilaga bulinib yashar edi. Lekin ularning ichidan 
Guyshuan kabilasi Kadzula Kadfiz raxborligida qolganlarini qushib oladi va 
yagona davlatga Kushon davlatiga asos soladi. Uning dastlabki poytaxti 
Dalvarzintepa edgorligi urnida bulgan. Davlat Kanishka zamonida ansha 
kuchayadi va kengayadi uning poytaxti Peshavorga kuchiriladi. Uning xududi 
Hindiston va Xutondan O’zbekistonning janubiy vilotyalarigacha bulgan. 
Mamlakatda Vima Kadviz dovrida pul isloxati utkazilib oltin, kumush va misdan 
zarb etadi. Kushon davlati madaniy edgorliklari bulmush Xolchaen, 
Dalvarzintepa, Ayritom, Zartepa, boshqalarni urganish jaraenida jaz idishlar, 
oyna, sirg`a, toqinchoqlar topilgan. Kushon davlatning ixtisodietining asosini 
sugorma dexqonchilik, savdo va  xunormanchilik tashkil topgan. Kushon davlati 
davrida suv tegirmoni, chig`ir turlari kashf etildi. 
Kushon davlatida yashagan xalqlarning uzaro madaniy va savdo aloqalari 
tufayli Markaziy Osieda qadimgi oromiy ezuvi kong tarkaladi. Kadimgi Termiz 
va Ayritam edgorliklarini urganish natiyjasida oromi ezuvi asosidagi kushen- 
baktriya alifbosida ezuv namunalari topildi. Kanishka davrida Hindistonning bir 
qismi qushib olingan, bu davlatga budda dinidagilar ham kupaydi. 
Qadimshunoslar Eski- Temiz, Ayritom va Dalvarzintepada budda ibodotxona 
qaldiklarini urganganlar. 
Kushonlar saltanati Xuvishka davrida asta sekin inqirozga yuz tutadi. 
Parfiya davlati urnida sasaniylar siesiy maydanga chiqa boshlaydi va kushon 
davlatiga xavf tukkiza boshlaydi. Sasaniy shoxi Shopur II kushonlarni 
mag`lubiyatga uchratib sharxiy Xuroson  xududorida «Kushonshox» unvoniga 
ega buladi. Bu yillari Kushonlar Hindistondagi erlaridan ayriladi. Buni bir budda 
matnida: dune uch qismga (Xitoy, Rim va Kushon) bulingan, ammo osmon 
uglonlari turtta «Xitoy, Rim, Kushon va Hind» deb bergan xabaridan ham 
ma`lum. Xuddi shu paytga Xorazm ham Kushonlardan ajralib chiqadi. 
Kushonlar saltanatining sungi vakili kiradilar. Ularni taxtga utrigizishi 
tantanalari IV asrning oxirida Balxda buldi. Lekin ular ham uzoq yashamadi va 
yangi sulolarga uz urnini beradi va tarix saxifasidan butunlay uchirildi. 

 
 
ERGA EGALIK MUNOSABATLARINING ShAKLLANIShI 
EFTALITLAR VA TURK HAKONLIGI HUKIMRONLIGI 
 
REJA 
1. Erga egalik munosabatlarining paydo bulishi 
2. Eftaliylar davridagi O’zbekiston xalqlarining ijtimoiy- ixtisodiy va 
madaniy axvoli 
3. O’zbekiston xalqlari Turk hakonligi davrida 
ADABIETLAR 
1. I.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. 1998 yil 
2. O’zbekiston xalqlari tarixi. 1992, 55-70 b. 
3. Abdulgoziy. Shajaraiy turk. T. 1992 yil. 
4. Azamat Zie. Eftalitlar. O’zbekiston ovozi, 1994. 2- mart. 
5. Maxmudov K. Turkiy kavmlar taqdiri. Fan va turmush. 1990 yil 12- son. 
6. N.Raxmanov. Turk hakonligi T. 1993 yil. 
7.Azamat Ziyo.O’zbek davlatchiligi tarixi.T.2000 
8.O’zbekiston tarixi. 1-qism. A.Sagdullaev, B.Eshov tahriri ostida.T.1999. 
9. A.Sagdullaev Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda. T.1996 
10.O’zbekiston tarixi T.2003,2006 
Mamlakatimiz xududida milodimizning IV-V asiridan e`tiboran erga egalik 
munosabatlari, ya`ni feodal ishlab chiqarish munosabatlari qaror topa 
boshladilar. «Feodal»- lotincha katta er egasi. Turli mamlakatlarda feodal ishlab 
chiqarish munosabatlari turlicha kurinishi sodir buldi. Mamlakatimiz xududida 
feodalizm, ya`ni erga egalik munosabatlari ma`lum darajada uziga xos 
xususiyatlarga ega bulgan. Bu erda dehqon Rusiyadagi singari mulkdor feodal er 
egasiga emas, balki erga bog`lanib qolgan edi. Tekin ishlab berish (barshchina) 
bu erda iqtisodiy jihatdan foydali bulmaganligidan sugoriladigan dehqonchilik 
hukmron bulgan butun Markaziy osie xududida ekspluatatsiya shakli renta- solik 
xarakterini kasb etgan. Renta soliqni ma`lum xududdagi jamaoga uyushgan erkin 
dehxonlar tulganlar. Bu erkin dehqonlar kashovarzlar deb atalganlar. Er egasi 
bulib olgan xarbiy zadoganlar dehqon deb atalgan. Markaziy Osiening 
xududidagi fiodalizmning uziga xos xususiyati shundaki, bu erda cheklanmagan 
mustabid sharqona kurinishdagi markazlashgan kuchli hakimiyatga intilish 
utivorlik ahamiyat kob etgan. 
Mamlakatimiz xududida ilk fiodalizm davrida toshkil topgan yirik 
davlatlardan biri- Eftalitlar davlatidir. V- asrning urtalarida Urto Osiega shiddat 
bilan kirib kelgan bu yangi kuchmanchi axoli ezma manbalarda eftal, xeftal, 
xaytal, xetal, abdal, idal, tetal degan nom bilan tilga olinadi. Eftal, aslida eftalon 
deb yuritilgan kabil nomidan olingan. Vaxshuvar boshlik Eftalitlar tashikl 
topganch, bu nom kabila nomidan davlat nomiga kuchgan. Eftaliylar shoxi 
Vaxshuvor 457yili Chaganien, Toxariston va Badaxshonni bosib oladi. Sugdda 

Xieniylar hukimronligi ham brxom topdi. Eftlitlar davlati V asrning urtalarida 
nihoyatta kuchayadi. Bu Sasaniylarning qarshi yurish boshlashiga sabab buladi. 
Ayniqsa Peruz hukimronligi davrida Eftaliylarga karshi uch marta yurish qiladi. 
Bu yurishlar muvaffiyaqiyatsiz tugaydi. Qisqa muddat ichida Eftaliylar (V 
asrning ikinchi yarmi VI asr boshlarida) Urto Osie, Sharxiy Eron, Shimoliy 
Hindiston va Sharqiy Turkiston erlarini yagona xududga birlashtirib urto 
asrlarning yangi qudratli davlatiga asos soladi. 
Eftalitlar tasarrufiga birlashgan davlatlarning geografiyasi qanchali boshqa 
bulsa aholisining etik tarkibi ham shunchalik kurama, iqtisodiy haeti ham uzaro 
keskin farq qilardi.Eftaliylar kuchmanchi bulganligi tufayli Xitoy manbalaridir 
ularning shaharlarining yuqligi va ular doymo yaylovlarda yashaytuginligi qayd 
etilgan bo’lsa, Vizantiya muarrixlarining asarlarida uning aksincha, ular 
shaxarlik ekanligi ta`kidlanadi. Kuchmanchi kabilalar erlik utrokli axoli bilan 
karashib ketadi. Natiyjada ularning bevosita vorisga aylanadi. Shunday qilib 
Eftaliylar davlatida yachavchi axolining bir qismi dexqonchilik ikkinchisi 
chorvodorlar bulgan. Toxoriston va Sugda rivoj topgan dehkonchilik va 
bog`dorchilikning markazi bulgan. Kashqadare va Zarafshon vodiylarida 
galladan tashkari, sholi ham etishtirilar edi. Xitoy manbalarida Sharqiy Turkiston 
va Urto Osie erlarida paxta kuplab etishtiriladigani aytiladi. Xitoy bozorlarida 
unnan tukilgan onq motoga talabning ancha kuchli ekanligi aytiladi. 
Ekinzor erlarning xali katta qismi qishloq jamoalari tasarrufmda bulsada, 
ammo mamlakatta feodal munosobatlarning tarkib topishi oqibatida 
sugoriladigan erlarning ma`lum bir qismi mulkdor zadoganlarning «dekkon» 
qulida tuplana boshdagan edi. Yaylovlarning asosiy qismi esa kabila va urug 
jamoalari hamda ularning oksokol zadaganlari biylar tasarrufda edi. 
Samarkand, Buxoro, Qashqodar`e va Toshkent viloyatlarda olib borilgan 
arxeolog tadqixatlardan ma`lum bulishicha V-VI asrlarda dexkonchilikning rivoj 
topishi bilan axolining utroklashuvi va yirik sugorish inshshoatlari qaziladi. 
Natiyjada Zaxarik, Buzsuv, Dargim kanallari yangidan qaziladi. Keyinchalik bu 
voxalarda dexqonchilikning siesiy mavkeyi oshib, ilk urta asrlarning deyarli 
mustaqil mayda hokimlari toshkil topadi. Buxoro viloyatining Jondor tumanidagi 
Varaxsha kasri 5-7 asrlarda buxorxudotlar- Buxoro maxaliy hukmdorlarining 
ezgan karorgoxi edi. Shaxlar tevarak otrofi qalin va balanda devorlar bilan 
qorshalgan. Samarkand voxasi otrafini uragan 12 dorvozali bundoy inshoat 
«Devori kiemat», Buxoro viloyati girdini uragan 336 km devor «Kanperik», va 
Toshkent voxasning devori ham Kampirikdevor nomlari bilan ma`lum. 
Shaxarlarda hunarmandchilik rivojlana boshladi. Ilk urta asrlarda Chochda 
yasalgan uk va ey (kamon chochi) butun sharqda turklar ulardan faqat boju 
yasok undirib olish bilan cheklanadilar. 
Bunday ulkan mamalkatni, xususan uning utrok aholi viloyatlarini 
boshqarishda turklar chet el mastlahatchilaridan keng foydalanadilar. Xitoy, 
Sharkiy Turkiston, Ettissuv va Sugdining katta shaxarlarida etishib chiqqan 
bilimdorlardan bir guruhi doimo saroyda yashardi. 

VI asr oxirlarida boshlangan uzaro kabilaviy urushlar va suloloviy kurashlar 
oqibatida Turk xakonligi 603 yilda ikki mustaqil  davlatga ajralib ketadi. Ulardan 
biri Mugulistonda toshkil topgan Sharkiy turk xakonligi, ikkinchisi esa Urto 
Osie, Jungoriya va Sharkiy Turkistonning bir qismini uz tasarrufiga olgan 
Garbiy turk xokonligi edi. “arbiy xakonligining markazi Ettisuv edi. Xokonning 
ezgi karorgoxi Isfijob yakinida Mingbuloqda, ikkinchisi- Sueb shaxarida bulgan. 
Garbiy xokonlik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihattan Sharqiy xokonligidan 
farq qilardi. G`arbiy xaqonlikning katta qismi utroq- dexqonchilik, 
xunarmandchilik va savdo sotiq bilan mashxur edi. VII asrning birinchi 
choragida Garbiy xokonlik nihoyatta kuchayadi. Xokon Tunyabgu hukimronlik 
kigan yillarda (618- 630) boshqaruv tarkibida isloq itiladi. Utroq aholili vloyat  
hokimlarini xokonlik ma`muriyati bilan bevosita bog`lash va ular ustidan 
nazaratni kuchaytirish maqsadida maxalliy hukimdorlarga xokonlikning yabgu 
unvoni berilib, ular xokonning noibiga aylandilar. Ularning ustidan nazorat 
qilishi maqsadida xuzurlariga xokonlikning vakillari- tudunlar yuboriladi. 
Tudunlar vilotyalarda boju yasoklarni jamg`arish ustidan naxorat qilar va ularni 
xakon qarorgoxiga junatish bilan shug`illanardi. 
Biroq xokonlikning xarbiy ma`muriy tayanchi hisoblangan dulu  nushubi 
kabi kabila uyushmalari zadoganlar hokimiyat uchun toboro kuchayb borgan 
kurash oqibatida Garbiy turk xokonligi ziflashib, bulinib ketadi. Chochdan to 
Beshbali va Turfongacha bulgan vilotyalarda dulu kabila ittifoqidagi turkashlar 
hukimronligi urnatiladi. Bu davlat  tariyxda Turkashlar xokonligi nomi bilan 
yuritiladi. 
VI-VII asr boshlarida Tarbiy turk xokonligining chorvador va utroq- 
dehkonchilik aholisining xujalik va ijtimoiy xaeti rivojlana boshlaydi. 
Kuchmancha chorvodor turklarda urug jamoachilik an`analari kuchli edi. Kabila 
va urug jamaolarning negizgi katta oylalardan iborat bulgan. Ularni xarbiy 
zodoganlardan chiqqan beklar boshqarardi. Shaxarlarda xunarmandchilik va 
savdo sotiq ishlari rivojlanadi. Turklar sorrojlik, metall rudasi kozib olish va 
undan ayniqsa qurol- yaroq va zebi- zeynat yasashda juda moxir edilar. Fargona 
va Sugdda oltin, mis, temir va sinob, Elokda qurg`oshin, kumush va oltin qazib 
olinardi. Bu davrda Sugda savdogarlarining mavkey baland bulgan. 
V-VI asrlarda Urto Osieda feodallashish jaraeni tobora avj olib feodal zulm 
kuchayadi. Er va suvdan ajralib kashshoklik turmushga uta boshlagan ozod 
zirotkar kashovozlar zadogan dehkonlar asoritiga tushib, karam kadvarlarga 
aylanadi. Bunga karshi xalq kuzg`oloni V asrning boshlarida Eronga koxin 
Mazdak ibn Xamdodan boshchiligida buldi. Mazdakchlar «hamma barobar 
bulsin» degan g`oyani olga surdilar. Mozdak kuzg`oloni bostirilib oradan qariyb 
yarim asr utgach Buxaro voxasida shunday xalq qozg`oloni boshlanadi. Unga 
Abruy boshchilik qiladi. Tariyxshi Narshaxiyning ezichisha, kuzgolon natijasida 
Abruydan jabrlangan zodagon dehqon va boy savdogarlar Buxoro viloyatini tark 
etib, Turkiston va Taroz atrofiga borib urnashadilar. Ular Turk xakonidan erdam 

suraydi va u uguli Elbars boshliq kushin yuboradi. Natijada kuzg`olon 
bostiriladi. 
VI- VIII asrlarda feodal munosobotlar rivoj topishi bilan bir vaqtga 
tarkoklik ham kuchaydi. V-VI asrlardaek Urta Osiening ayrim viloyat va 
voxalarida yirik shaxarlarga tayangan 15 dan ortiq mustaqil davlatlar tashkil 
topgan edi. Bunday davlatlardan eng yiriklarida Sugdda ixshidlar, Toxaristonda 
malikshoxlar, Xorazmda xorazmshoxlar, Choch va Iloqda budun va dehkonlar, 
Fargonada ixshidlar xukimronlik qilardi. Ular Turk xokanligiga boj tulap uz 
mustakilligini ma`lum darajada saqlab turgan, Ular orasida eng yirigi Sugdining 
ilk feodal davlatlari uyushmasi edi. Bu ittifoqqa Zarofshan va Kashkadar`e 
vodiylariga joylashgan Samarkand, Maymurg, Ishtixon, Kushoniya, Buxoro 
Kesh va Naxshab mulklari birlashgan. Bu mulklarning xar biri uz xokimiga va 
xarbiy choparlariga ega bulgan. Ularning kupchiligi Samarkand ixshidiga tobe 
bulsa ham Buxoro va Kesh, Naxshablarda deyarli mustaqil edi. Sugdda axoli 
juda gav jum yashardi. Ular xunarmandchilik, savdo- sotiq dehqonchilik va 
bogchilik bilan shug`ullanardilar. 
Ilk feodal davlatlardan yana biri Toxariston edilar. U Amudarening yuqori 
xavzasida, ya`ni xozirgi Surxondar`e viloyati, Tojikistonning janubiy va 
shimoliy Afgoniston erlarida joylashgan edilar. Podshosi malik atalgan. Bu 
mutaki davlat Xuttalon, Chganien, Termiz, Badaxshon kabadien kabi 27 togli va 
tog oldi viloyatlarni birlashtirgan. Ularning har birining uz xokimi va choparlari 
bulgan. Chogonienning hokimi chagonxudot, Termiz hukimdori termizshox deb 
yuritiladi. Manbalarda Toxaristonning aholisining yarmi maxalliy, yarmi esa 
turklar bulgan. Ular toxar, turk va maxalliy tilda suzlashgan. Ular budda dininga 
sig`inganlar. Toxaristoning poytaxti Balx shaxari bulgan. Toxariston mustaqil 
davlat bulsa ham lekin markazlashmagan edi. 
Bu davrda Fargona vodisida yana bir ilk feodal davlat hukim surardi. Bu 
mamlakat hakidagi dastlabki ezma ma`lumot Xitoy elchisining m.av. 128 yilga 
oid xisobotida  Davan shaklida uchraydigan edi. Fargona nomi esa V asrlardan 
ma`lum. Uning podsholari- dehkon, ayni vaqtta forscha ixshid deb yuritilgan. 
Paytaxti Kosen shaxri, keyinroq Axsikat axari bulgan. Xitoy manbalarida 
ta`riflangan, Fargona erlari juda unimdor, axolisi dehqonchilik va bog`dorchilik 
bilan shug`illangan. Koson, Axsiket va Kubo kabi yirik shaxarlarida 
xunarmandchilikning turli sohalari rivoj topib, uning maxsulotlari ichki va tashki 
bozorga chiqarilgan. 
V-VII asrlarda Chirchik dar`esi vodiysida Choch hamda Oxongoron dar`esi 
vodiysida Elok atalmish ikkita mustaqil ilk feodal davlat mavjud edi. Chochning 
poytaxti Chochkant shaxari bulib, podshoxi tudun deb yuritilardi. Xitoy 
manbalarida Choch viloyati Shi va Chjeshi nomlari bilan ma`lum. Elokning 
poytaxti Tunkat, xokimlari dehqon deb atalardi. VIII asr boshlarida Choch bilan 
Elok birlashib yagona davlatga aylanadi va uz mustaqilligin tiklab oladi. 
Choch va Elok  sertarmoq  xujalikka ega bulib, dehqonchilik, chorvachilik, 
xunarmandchilik, ayniqsa qonchilik, ichki va tashki savdo rivojlangan edi. 

Choch va Elok toglari oltin, kumush, kurgoshin kabi rangli metallarga temir va 
jilvador chakmoktashlarga boy edi. VII-VIII asrlarda kumush va mish tangalar 
yasaydigan zarbxona bulgan. 
Chochda axoli turkcha va sugdcha suzlashgan. Lekin bu erda sugd tili 
rasmiy til sifatida yuritilib, davlat ishlarga oid hujjat, tangalar zarb etishda, 
hukimdor nomidan eziladigan xatlar sugd tilida bitiladi. Bu davlatlarda borgan 
sari shaxarrlar kengayib xunarmandchilik joylari kupaydi. Shaxarlar endi uch 
kismdan: podshox kasri. joylashgan kox, ichki shaxar (shaxriston) va tashki 
shaxar (Rabod) dan iborat bulgan. Manbalarda qayd etilishicha. VII asrda 
Buzaro besh qisimdan iborat bulib u besh qator devorlar bilan uralgan. Ilk urta 
asrlarda Sugdda shaxar va qishloq axoli «naf» deyilgan. 
VI-VIII asrlarda tasfiriy san`atning rassomlik va  xoykoltarashlik kabi 
tarmoqlari ravnox topadi. Ularning ayrim namunalari Surxon voxasida 
Bolaliktepa, Zarafshon vodiysida Panjikent, Varaxsha va Afrosiab va boshqa 
edgorlardan topib urganilgan. Panjikent devorlaridagi rasmlarda xarbiy yurishlar, 
sugdiylarning kadimiy eposlari, dehqonchilik eki diniy marosimlar, tasviirlangan 
manzara kariyb 15 metrga chuzilgan. Xaykaltorashlikning rivojlanishiga budda 
dini kuchli ta`sir kursatgan. Fargona vodiysida Kuvadan hamda Ajinatepadan 
buddining baxayvat xaykallari topilib urganilgan. Ajinatepadan topilgan budda 
xaykalning balandligi 12 m bulgan. Egoshdan yasalgan uymakorlik san`ati 
namunalari Afrosieb va Panjikentdan, ganchokarlik san`atining nodir edgorligi 
namunalari Varaxshadan topib urganilgan. Buxoroda tomosha ijrochilar, 
Samarkandda naychilar, Choch uyinchi yigitlari va rakkosa qizlari, Xujand 
surnaychilari shuxrat topgan. Shu davrdan «Choch raksi», «doira raksi» Xitoy 
aenlarini maftun etib xayratga solgan. 
VI-VIII asrlarda Turon axolisi zardushtiy, budda, xristianlik, moniy va kam 
(shomon) kabi dinlarga singan. Axolining kuchiligi utga topunivchi majusiy 
bulgan.