O`zbekiston Raspublikasi Oliy va o`rta-maxsus ta`lim vazirligi

I-Bob Bibliografik ma’lumotlar bazalari.
1.1. Bibliografik axborotning murakkab shakli.
Bibliografik yozuvlar unga kiritilgan elementlarning tarkibiga kokra ham ajratiladi. Bular: tafsiv boshi, bibliografik tavsif, annotatsiya yoki referat, indekslash tushunchalari, hujjatni saqlash shifri, yo‘naltirish, xizmatga oid ma’lumotlar. Har bir element hujjat xarakterini u yoki bu darajada ochib beradi. Bibliografik axborotning murakkab shakli bibliografik qo‘llanmalardir. Bibliografik qollanmalar — minglab bibliografik yozuvlarning ma’lum bir tartibda bir joyga to‘plangan shakli, fikrlarning umumiyligi, kitobxonlik maqsadi aks etayotgan hujyatlarning mazmuniga kokra turli xil usulda amalga oshiriladi. Hozirgi paytda an’anaviy 15 bibliografik qo‘llanmalardan tashqari elektron ko‘rinishdagi bibliografik qo‘llanmalar ham yaratilmoqda. Tafsiv boshi — bibliografik yozuv elementi bo‘lib, bibliografik tavsif boshida joylashadi va bibliografik qidirishning asosini tashkil etadi. Qoilaniladigan tavsif boshi hujjat yoki uning qismi haqidagi ma’lumot xarakteriga ko‘ra har xil bo‘ladi: 1. Shaxs nomini ko‘rsatuvchi; 2. Tashkilot nomini ko‘rsatuvchi; 3. Qisqartirilgan sarlavhani ko‘rsatuvchi; 4. Hujjat turini anglatuvchi; 5. Geografik nomini anglatuvchi. Yakka muallif haqidagi tavsif boshi alohida muallif yoki hammuallif nomini aks ettiradi. Mualliflar jamoasi haqidagi tavsif boshida doimiy yoki vaqtinchalik xarakterga ega bo‘lgan nashr uchun mas’ul tashkilot nomi beriladi. Tavsif boshida mamlakat nomi, alohida qayd etish lozim bo‘lgan hujjat turi, (masalan, rasmiy nashrlar — hukumat qarorlari, buyruqlari, farmonlari) ko‘rsatiladi. Bibliografik tavsif — belgilangan ma’lum bir qoidaga ko‘ra nashr haqidagi umumiy va xususiy ma’lumotlarni aks ettirish maqsadida, ma’lum bir ketma-ketlikda bir qancha bibliografik elementlardan tashkil topgan tavsif sohalari yig‘indisi. Bu tavsifdan muallif, sarlavha, unga taalluqli ma’lumotlar, mazmuni, ahamiyati va maqsadi, nashr turi, hajmi va boshqa xususiyatlari haqida ma’lumot olish mumkin. Kutubxonachilik-bibljografik amaliyotida elementlar tarkibi, to ‘laligi va tavsif obyektiga ko‘ra turli xil bibliografik tavsif qo‘llaniladi. Monografik tavsif — bir asar tafsivi bo4ib, u vazifasi yoki mazmuniga ko‘ra bir xillikni tashkil etuvchi bir yoki bir necha elementdan iborat tuzilma (masalan, chiqish ma’lumotlari sohasida nashr joyi, nashriyot yoki bosmaxona nomi, nashr yili) beriladi. Elementlar majburiy yoki fakultativ (yordamchi)ga ajratiladi. To‘liq tavsif okzida hamma majburiy va fakultativ elementlarni aks ettirsa, qisqa tavsif faqat majburiy elementlarni aks ettiradi.

1-rasm Biblografik ma’lumotlar bazalari.
Majburiy elem entlar hujjat haqidagi asosiy ma’lumotlarni, fakultativ esa hujjat haqidagi qokshimcha axborotni beradi (masalan, kitobxon guruhi, illustratsiyasi, chizma, kartalar haqida). Analitik bibliografik tavsif 2 qismdan iborat boiib, hujjatning bir qismi, bobi, boklimi yoki alohida bir maqola haqida 16 ma’lumot beradi. 1-qismida matn muallifi, sarlavha, unga taalluqli ma’lumot berilsa, 2- qismida uning manbasi haqida axborot beriladi. Indekslash tushunchalari kutubxona-bibliografik klassifikatsiya indekslaridan va predmet rubrikasidan iborat bokladi. Klassifikatsiya indeksi hujjatning mazmuniga ko‘ra qaysi bilim sohasiga taalluqli ekanligini kobrsatuvchi shartli belgidan iborat. Bu belgi raqamli, harfli va aralash shaklda boMadi va maxsus jadval yordamida axborot qidiruv tilini (AQT) tashkil etadi. Predmet rubrikasi — AQT elementi bo‘lib, hujjatning asosiy mazmunini aks ettiruvchi predmet yoki masalaning qisqa shaklini anglatadi. Bibliografik yozuvda annotatsiya va referat ham beriladi. Annotatsiya qoidaga ko'ra, hujjat mazmuni, mohiyati, shakli va boshqa xususiyatlariga qisqacha ta’rif beradi va bibliografik tavsifni to‘ldiradi, aniqlaydi. U ijtimoiy ahamiyatiga va vazifasiga kolra ma’lumot va tavsiyaviy xarakterda bo'ladi. Ma’lumot annotatsiyasi sarlavhadagi noaniqlikni ochib beradi, muallif haqida, bibliografik tavsifda aks etmagan asar mazmuni, janri va boshqa xususiyatlari haqida ma’lumot beradi. Bunday annotatsiyalar rasmiy, ilmiy, ishlab chiqarish, ma’lumotnoma nashrlariga berilib, bir necha so'zdan bir, ikki qator jumlagacha bo‘ladi.
Tavsiya annotatsiyalari hujjat haqida, uning ahamiyati va xususiyatlari, mazmuni va ahamiyatiga ko‘ra unga yaqin bo‘lgan adabiyotlar orasida tutgan o krni haqida axborot berish, kitobxonni qiziqtirish maqsadida qoMlaniladi. Annotatsiya tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan tavsiya va maslahatdan iborat bolladi va hajmiga kokra ma’lumot annotatsiyasidan katta boladi. Ular, asosan, ilm iy-om m abop, badiiy, bolalar adabiyoti, ommaviy-siyosiy nashrlar mazmunini ochishda qo'llaniladi. Birinchi darajali hujjatlar tavsifming usuliga ko‘ra umumiy va analitik annotatsiya bo'ladi. Umumiy annotatsiya hujjat mazmunini yoritadi, analitik yoki xususiy annotatsiya hujjatning qaysidir bir qismi haqida ma’lumot beradi (masalan, bob, paragraf, alohida iriaqola). Annotatsiya ma’lumot berilayotgan hujjatlar soniga ko‘ra monografik yoki guruhli bo‘ladi.
Monografik annotatsiya bir hujjatning mazmuni va xususiyatlarini ochib beradi, guruhli (yig‘ma) esa mazmuniga kokra bir-biriga yaqin bir necha hujjat 2 — Bibliografiya haqida axborot beradi. Ba’zan bir muallifning bir necha asari, bir janrdagi bir necha asar, bir turdagi asar, u yoki bu darajada annotatsiyalanayotgan asarga bogkliq boshqa asarlar haqida ham boiishi mumkin. Axborotning hajmi va izchilligiga ko‘ra tushuntiruvchi, tasviriy, referativ annotatsiyalar ham mavjud. Tushuntiruvchi annotatsiya hujjat sarlavhasini aniqlovchi bir necha sokzdan yoki jumladan iborat bokladi. Tasviriy esa hujjatdagi asosiy masalalarni yoki muammolarni ochib beradi va „Hujjatda nima haqda sokz boradi?“ degan savolga javob beradi. Referativ annotatsiya „Hujjatda nima haqda qanday axborot beriladi?44 degan savolga javob beradi. Annotatsiyalar kim tomonidan bajarilganiga kokra mualliflik, muharrirlik, bibliograf annotatsiyasiga ajratiladi. Muallif va muharrir tomonidan beriladigan annotatsiya nashrning titul varag‘i orqasida beriladi. Bibliograf tomonidan beriladigan annotatsiya kartochkalarda yoki bibliografik qokllanmalarda, ko‘rsatkichlarda qo‘llaniladi. Kartochkadagi bunday qisqa annotatsiya yoki tushuntirish kvadrat qavs ichida beriladi va bu bibliograf tomonidan tuzilganligini anglatadi.
Annotatsiyalar tayyorlash usuliga ko‘ra an’anaviy, qolda yozilgan va avtomatlashtirilgan usulda bajariladi. Referat — bu muallif (tuzuvchi)ning tanqidiy fikrlaridan xoli, qokshimcha mulohazalarsiz, hujjatning asosiy faktik ma’lumotlarini va mazmunini yorituvchi ma’lumot. Boshqacha aytganda, referat „Birinchi darajali hujjatda nima haqda ma’lumot beriladi? “ degan savolga javob berib, axborotlilik (hujjatning mazmuni haqida qisqa axborot berish) xususiyatiga ega. Referat hujjatning qaysi bilitn sohasiga yoki fan tarmogkiga oidligiga kokra ijtimoiy, gumanitar, tabiiy-ilmiy, texnik adabiyotlar haqidagi referatlarga ajratiladi.
Hujjatning mazmuni haqida qaysi usulda berilishiga kokra: umumiy yoki referat-qaydlar; umuman, hujjat mazmunini izohlab berishiga ko‘ra ixtisoslashgan yoki muammoli referatlar, referat manbalarining soniga kokra monografik, referat-fragmentlar, sharhli yoki guruhli; yoritib berish shakliga kokra matnli, illustratsiyali, aralash; hajmi va izchilligiga kokra (qoidaga kokra 850 belgidan oshmagan) qisqa, kengaytirilgan (hujjat hajmining 10— 15 % ini tashkil etadi), muallifiga kokra (mualliflik-avtoreferat, referentlar yoki axborot-bibliografik xizmat ishchilari tom onidan tuzilgan) referatlarga ajratiladi.
Yo‘naltirish (ssilka) hujjat qismini bibliografik yozuv, boklim, predmet rubrikasi bilan bogklaydigan element. U ,,qarangu, 18 „shuningdek, qarang“ (см., см. также) kabi 2 xil ko'rinishda beriladi. Bu vazifani bibliograf yoki axborot-kutubxona markazi xodimi amalga oshiradi. Buning uchun bibliografiyalash texnologiyasini bilish shart. Bibliografik faoliyat — iste’molchilarning bibliografik axborotga boklgan talabini va ehtiyojini qondirish bo‘yicha faoliyat sohasi bo'lib, uning mazmuni bibliografik axborotni tayyorlash va uni iste’molchiga talabi va qiziqishiga ko‘ra yetkazib berish jarayonidan iborat. Bibliografik axborotni tayyorlash bibliografik aniqlash, bibliografik qidirish, bibliografik qayta ishlov berish, bibliografik tanlash, bibliografik guruhlashtirish jarayonlaridan iborat bo‘lib, bibliografiyalash deb ataladi. Bibliografik axborotni iste’molchiga ma’lum bir vositalar va usullar yordamida yetkazib berish jarayoni bibliografik xizmat deyiladi. Bunda ma’lumotbibliografiya apparatini tashkil etish, ma’lumot-bibliografiya xizmati ko‘rsatish, bibliografik axborotlashtirish va axborot ta’limi nazarda tutiladi. Bibliografik faoliyatning hamma jarayonlari o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi. Hozirgi davrda ularning hammasi axborotga birlamchi ishlov berish, olingan natijalardan samarali va ko‘p marta va ko'p maqsadli foydalanish, avtomatlashgan texnologiyani qollashda muhim ahamiyatga ega. Bibliografiyalashning obyekti bo‘lib hujjat yoki uning qismi xizmat qiladi. Bibliografik axborotni ishlab chiqish jarayoni bir qancha o‘ziga xos xususiyatga va okziga mos vositalar, usullar, yakuniy xulosalarga ega jarayonlar yig‘indisi bo‘lib, u analitik-sintetik ishlovga asoslangan y agona texnologik va ijodiy jarayondir.
2-rasm Maqolaning biblografik tavsifi.