O’zbekiston respublika oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Bozor iqtisodiyoti tizimi. Bu bozordagi talabni qondirishga qaratilgan,
bozor orqali hamkorlikni taqozo etuvchi erkin va demokratik tizim. U xususiy
mulkchilik, bozor uchun ishlash, cheklanmagan iqtisodiy tanlov, naf ko’rish va
raqobat kabi tamoyillarga asoslanadi. Bozor tizimida daromad topish
chegaralanmaydi, boy bo’lish ta’qiqlanmaydi, o’ziga to’q, farovon yashovchi
odamlarning moddiy tengsizligi mavjud bo’ladi. Bozor tizimi asosida tovar ishlab
chiqarish, pul yotadi. Bozor tizimi dunyoning barcha mamlakatlarida bor, lekin
uning rivojlanish darajasi bir xil emas.
Totalitar-rejali yoki buyruqbozlik-ma’muriy iqtisodiyot tizimi. Bu to’la
to’kis davlatlashtirilgan iqtisodiy tizimdir. Uning asosi davlat mulki hisoblanadi,
ishlab chiqarish davlatning reja-topshiriqlariga binoan yurgiziladi, nima ishlab
chiqarish masalasi davlatning buyrug’iga binoan hal qilinadi. Boy bo’lish
ta’qiqlanadi, kambag’allarning tengligi hukm suradi. Bunday iqtisodiy tizim sobiq
sotsialistik mamlakatlarda bo’lgan.
Aralash iqtisodiy tizim. Bu har xil darajada bozor va nobozor aloqa-
munosabatlarining qorishmasidan iborat tizimdir. Bu tizimda bozor vositalari bilan
birgalikda rejalashtirish, hamkorlik va saxovatga asoslangan iqtisodiy aloqalar
mavjud bo’ladi. Iqtisodiyot yuksak texnologiya, g’oyat yuqori mehnat
unumdorligiga asoslanadi, bu esa moddiy to’kinchilikni ta’minlaydi. Aholining
ko’pchiligi mulk sohibiga aylanadi.
· Iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish imkoniyatini beradigan usullar:
Xalqaro bozorda raqobatbardoshlik afzalligini ko’rsatkichi milliy
iqtisodiyotning rivojlanish darajasini baholaydigan muhim ko’rsatkichdir. Milliy
iqtisodiyotda u yillik milliy daromad xajmini yil davomida sarflangan barcha
resurslarning qiymatiga bo’lgan nisbatidir.
Mamlakatning boyligi quyidagi ko’rsatkichlar yig’indisi bilan
baholanadi:
1. Aholining jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot (YaIM)
2. Tabiiy resurlar qiymati
3. Mehnat resurslarining qiymati
4. Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va turlari korxonalarining qiymati.
Mamlakat ixtiyoridagi mavjud resurlar yuqoridagi ko’rsatilgan usullar bilan
aniqlanishi mumkin.
Milliy iqtisodiyot faoliyati har xil makroiqtisodiy ko’rsatkichlar bilan
ifodalanadi. Qanchalik mahsulot ko’p ishlab chiqarilsa, shunchalik mamlakat boy
bo’ladi, iqtisodiyot samarali faoliyat ko’rsatadi va hokazo. Ishlab chiqarilayotgan
mahsulot xilma-xildir. Uning soni va xillari millionlar bilan o’lchanadi va xilma xil
o’lchov birliklari bilan ifodalanadi (dona, metr, tonna, kilovat soat va hokazo )
ularni bir-biri bilan taqqoslab yoki qo’shib bo’lmaydi. SHuning uchun ularning
hammasini yagona asosga keltiradigan, yagona o’lchov birligi zarur bo’ladi. Ana
shunday ko’rsatkich bo’lib amaliyotda qiymat ko’rsatkichlari qo’llaniladi (so’m,
dollar, yevro, rubl, funt sterling va hokazo).

---

20
Makroiqtisodiyotda quyidagi ko’rsatkichlar yordamida iqtisodiyotning rivojlanishi
yoki pasayishi, uning yutuq va kamchiliklari aniqlanadi, o’lchanadi;
·Yalpi milliy mahsulot (YaMM)
·Yalpi ichki mahsulot (YaIM)
·Inflyatsiya
·Davlat byudjeti taqchilligi
·Deflyator-inflyatsiyaning xaqiqiy darajasini ifodalovchi
·Iste’mol baholar indeksi
·Ishsizlik darajasi va ishsizlik soni, aholining ish bilan bandliligi darajasi
·Aholini moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, uning
jamg’armalari, ish haqining quyi miqdori va qator boshqalar.
Ishlab chiqarishning natijalarini ifodalaydigan makroiqtisodiy ko’rsatkich
bu YaLPI MILLIY MAHSULOT (YaMM) hisoblanadi. YaMM bir yil ichida