O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

2. Қаҳрамон портрети, характери ва фаолиятини турли 
ҳайвонларга ўхшатиш асосида пайдо бўлган эркин ўхшатишлар. Инсон 
билан ҳайвонат олами ўртасидаги айирим ўхшаш ҳолатлар, белгилар 
ўхшатишга асос бўлиб, азалдан, халқнинг сўзлашув нутқида ҳәм халқ оғзаки 
ижодида ҳам фаол қўлланиб келганлиги бизга маълум. Айниқса, Ш.Сейтов 
асарларида бу яққол кўзга ташланади.
Ўхшатишларнинг эталонига қараб муаллифнинг ўша образга нисбатан 
ижобий ëки салбий муносабатини англаш мумкин.
Илон турқи совуқ, жуда ëқимсиз, заҳари кучли маҳлуқ. Туркий халқлар 
орасида кенг тарқалган мифологик қарашларга кўра, узоқ яшаган илон 

---

182 
маълум вақтдан кейин аждарҳога айланади. Муаллиф асарларида илон 
зоонимига нисбатан ўхшатишлар жуда кўп учрайды ва уларнинг аксарияти 
совуқ табиатли одамларга нисбатан ишлатилган. 
Жылан көзи жылтылдап, басын көтерип еди, тап бир, басын 
қақайтқан көзилдирикли жыланға меңзеп өтти. (Халқабад биринши китап, 
84-бет)  
Ит азалдан одамни содиқ дўсти, қўриқчиси сифатида кўриб келинган. 
Шу сабабли, ундаги шу ҳислат муаллиф асарларидаги ўхшатишларга ҳам 
кўчган. Аўызы би-ирр, сизлер бирикпек түўе сүйекке таласқан ийттей 
ырылдасып, бириңизди-бириңиз көре алмайсыз, ырылдасқанда қорығаныңыз 
малыңыз, гешшелер түўе! (Халқабад биринши китабы,9 -бет) 
Жақаныңды жумса, Сыдығыңды сақ ийттей қулағын тикирейтип 
қоймаймысаң!.. (Х.1, 10) 
4. Парранда ва қушларга ўхшатишлар. Муаллиф асарларида ҳар хил 
қушлар, паррандалардан қарға, хўроз, товуқ сингари қушларга нисбатан 
ўхшатишларни учратишимиз мумкин.
Қарға. - Ҳа, Қунназар аға, жыққын кеткеннен аман ба! – деди 
шоқыйтуғын ғарғадай тамның төбесинен тасбақаның мойыныдай жыйрық-
жыйрық мойынын созып. (Халқабад екинши китабы, 16-бет). Маҳоратли 
ëзувчи бир гапда иккита ўхшатишни фойдаланиб, образ таъсирини яна да 
кучайтиришга эришган. Муаллиф қарғани ўрнида бошқа қушни 
келтирганида, қаҳрамоннинг ҳолати ва ташқи кўриниши аниқ очилмаган 
бўлар еди. Сабаби, шундаки, асарда тасвирланаëтган қаҳрамноннинг ëши 
катта, буни гапдаги иккинчи ўхшатиш – тошбақадан ҳам билса бўлади.
Товуқ паррандасига ўхшатиш тез-тез юрадиган, чаққон одамларга 
нисбатан ишлатилади.  Есите салып бирден төтеленген таўықтай жуўырып 
бара қойыўға Әмирхан бала-шаға емес, күн батыўға мейил беремен дегенше 
өзин зорға услады. (Жаман шығанақтағы Ақтуба, 270-бет)

---

183 
Чумоли. Сайланып төрт жигит кирип келди де, әкеси менен айқасып 
жүрген Елибайды таласқан қумырысқадай тартысып, есиктен шығарды. 
(Халқабад биринши китабы, 69-бет).
Капалак. – Жигиттиң кирпиклери еле жаны бар қара гүбелектиң 
қанатындай әсте ҳәм өлпең елп еткенинде, ҳаял әлле не деп өзинен өзи 
гүбирленди де қайта-қайта өз көкирегине түпире берди, түпире берди. 
(Шырашылар, 205-бет)