O`zbekiston respublikasi oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

Izoelektron – elektronlar soni bir xil bo’lgan moddalar.
M; NH₃=10e CH₄=10e H₂O=10e
II.Kimyoning asosiy qonunlari.
Massalar saqlanish qonuni (1748-yil Lomonosov) – reaksiyaga kirishayotgan moddalar massasi reaksiyadan so’ng hosil bo’lgan moddalar massasiga hamma vaqt teng bo’ladi.massalar saqlanish qonuniga yadroviy reaksiyalar amal qilmaydi.
Tarkibning doimiylik qonuni (1808-yil Prust) – har qanday toza modda olinish usulidan qatiy nazar o’zgarmas miqdoriy tarkibga ega tarkibga ega.
Tarkibning doimiylik qonuniga molekulyar tuzilishli moddalar,gazlar va oson suyuqlanuvchan qattiq moddalar bo’ysunadi.
N.S.Kurnakov moddalarni o’zgarmas va o’zgaruvchan tarkibli birikmalarga ajratgan
O’zgarmas tarkibli birikmalar – daltonidlar (Dalton xotirasiga) deb atadi.
M; H₂O,NH₃,HCl,SO₂,HNO₃
O’zgaruvchan tarkibli birikmalar – bertolidlar (bertole hotirasiga) deb atadi.momolekulyar tuzilishli moddalar asosan metallar birikmalari.
M; UO₃ (UO_2,5-UO₃),VO (VO_0,9-VO_1,3)
Avagadro qonuni (1811-yil Avagadro) – bir xil sharoitda turli xil gazlarning molekulalar soni o’zaro teng bo’ladi.
Avagadro doimiysi – 6,02∙10²³ molekula (atom,ion,zarracha ) bo’ladi.
Molyar hajm – bir mol moddaning n.sh da egallagan hajmi.
Bir mol gaz n.sh da 22,4 litr hajmni egallaydi.
Karrali nisbatlar qonuni (1803-yil J.Dalton) – agar ikki element bir-biri bilan bir necha birikma hosil qilsa,bu birikmalardagi bir element massasi ikkinchi element massasiga kichik butun sonlar nisbatida bo’ladi

No	Modda	Formula	Misol	Ar – nisbiy atom massa Mr – nisbiy molekulyar massa V – valentlik n – atomlar soni n(OH) – OH guruhlar soni n(H) – vodorodlar soni
	Oddiy modda	E =	E ( Al ) = = 9
2	Oksid	E =	E ( FeO ) = = 36
3	Asos	E =	E ( Mg(OH) ) = = 29
4	Kislota	E =	E ( H SO ) = = 49
5	O’rta tuz	E =	E ( Mg (PO ) ) = = 43,667
6	Nordon tuz	E =	E ( NaHSO ) = = 1
7	Asosli tuz	E =	E ( Ca(OH)NO ) = = 1

№	Moddalarning nomi	Moddalarning formulasi
1	Pirit	FeS2
2	Malaxit	Cu(OH)2 ∙ CuCO3
3	Dolomit	CaCO3 ∙ MgCO3
4	Oxaktosh, marmar,bor	CaCO3
5	Bura, tanokor	Na2B4O7 ∙ 10 H2O
6	Potash	K2CO3
7	Glauber tuzi	Na2SO4 ∙ 10 H2O
8	Sulema	HgCl2
9	Kuldiruvchi gaz	N2O
10	Tulki dumi	NO2
11	Is gaz	CO
12	Zar suv, shoh arog`i	3HCl ∙ HNO3
13	Qaldiroq gaz	2H2 ∙ O2
14	Sintez gazi	CO ∙ 2H2
15	Soda	Na2CO3
16	Kristal soda	Na2CO3 ∙ 10 H2O
17	Ichimlik soda	NaHCO3
18	Tahir tuz	MgSO4 ∙ 7 H2O
19	Mis kuporosi	CuSO4 ∙ 5 H2O
20	Temir kuporosi	FeSO4 ∙ 7 H2O
21	Gips	CaSO4 ∙ 2 H2O
22	Albaster	CaSO4 ∙ 0,5 H2O
23	Kuporos moyi	H2SO4
24	Novshadil spirit	NH4OH
25	Metil spirit	CH3OH
26	Etil spirit	C2H5OH
27	Asetilen	C2H2
28	Bertole tuzi	KClO3
29	Margansofka	KMnO4
30	Kalsiy karbid	CaC2
31	Metan	CH4
31	Alyuminiy karbid	Al4C3
32	Sirka kislota	CH3COOH
33	Chumoli kislota	HCOOH
34	Silan	SiH4
35	Fosfin	PH3
36	Arsin	AsH3
37	Stibin	SbH3
38	Ammiak	NH3
39	Silvinit	KCl ∙ NaCl
40	Kaustik soda	NaOH
41	Kinovar	HgS
42	Qum, kvars, shisha	SiO2
43	Halkopirit	CuFeS2
44	So`ndirilgan oxak	Ca(OH)2
45	So`ndirilmagan oxak	CaO
46	Qizil qon tuzi	K3[Fe(CN)6]

1. 
   Modalar massasining saqlanish qonuni. Bu qonunlar kimyoviy reaksiya vaqtida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni miqdoriy jihatdan tekshirish natijasida kashf etilgan bo‘lib, ular kimyo fanining nazariy negizini tashkil etadi. Kimyoning birinchi qonuni — moddalar massasining saqlanish qonunidir. Bu qonun dastlab M. V. Lomonosov va keyinchalik A.Lavuazze tomonidan ta’riflangan:
   
   kimyoviy reaksiyalarda qatnashuvchi dastlabki moddalar massalarining yig‘indisi reaksiya mahsulotlari massalarining yig‘indisiga tengdir.

   Katta miqdorda energiya ajralib chiqishi bilan sodir bo‘ladigan jarayonlar moddalar (masalan, radioaktiv moddalarning emirilishi, atom hamda vodorod bombalarining portlashi) massasining saqlanish qonuniga emas, balki materiyaning saqlanish qonuniga bo‘ysunadi. Agar jarayonning issiqlik effekti (Q bo‘lsa, jarayon davomida massasining o‘zgarishi Eynshteyn tenglamasi bilan ifodalanadi;

   Δm * m = Q/C ²

   Uning maxrajidagi C² nihoyatda katta son (9.10 ¹⁶ m-s^-1) bo‘lganligidan odatdagi reaksiyalarda massa o‘zgarishi nihoyatda kichik bo‘ladi va uni tarozi yordami bilan ham payqash qiyin.

   
   
   
   Tarkibning doimiylik qonuni.
   A. Lavuaze 1781 yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3:8 ekanligini aniqladi. Shundan keyin: har qanday kimyoviy toza birikmani tashkil ztuvchn elementlarning massalari o‘zgarmas nisbatda bo‘ladi, degan xulosa chiqarildi. Bu xulosa tarkibning doimiylik qonunidir. 20 yil davomida bu qonunning to‘g‘riligi barcha olimlar tomonidan e’tirof etib kelindi. Lekin 1803 yilda francuz olimi Bertolle qaytar reaksiyalarga oid tadqiqotlar asosida, kimyoviy reaksiya vaqtida hosil bo‘ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi reaksiya uchun olingan dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog‘liq bo‘ladi, degan xulosa chiqardi.

   J. L. Prust (1753-1826) Bertollening yuqoridagi xulosasiga qarshi chiqdi. U kimyoviy toza moddalarni puxta analiz qildi: toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo‘lishini o‘zining juda ko‘p analizlari bilan isbotladi. Prust bilan Bertolle orasidagi munozara etti yil davom etdi. Bu kurash ikki falsafiy oqim kurashi bo‘ldi. Prust falsafasi — uzluklilik prinsipi, Bertolle falsafasi — uzluksizlik prinsipi nomi bilan yuritiladi. Ko‘pchilik olimlar o‘zlarining amaliy ishlari natijalari bilan Prust prinsipini tasdiqladilar. Natijada Prust g‘olib chiqdi va 1809 yilda kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha ta’riflandi: har qanday kimyoviy toza birikma, olinish usulidan qat’iy nazar, o‘zgarmas miqdoriy tarkibga ega. Masalan, toza suv tarkibida 11,11% vodorod va 88,89 % kislorod bo‘lib, suv normal sharoitda 0° C la muzlaydi, 100 ⁰C da qaynaydi; uning 4° C dagi zichligi 1000 kg-m³ yoki I g-sm³ yoxud 1 gml^-1 ga teng; u o‘zgarmas elektr o‘tkazuvchanlikka, o‘zgarmas qovushoqlikka ega.

   Bertollening o‘zgaruvchan tarkibli birikmalar mavjudligi haqidagi ta’limotini XX asrning boshlarida akad. N. S. Kurnakov rivojlantirdi. U qotishma va eritmalarda haqiqatan ham o‘zgaruvchan tarkibli birikmalar bo‘lishini isbotladi va ularni bertollidlar deb, o‘zgarmas tarkibli birikmalarni esa — daltonidlar deb atadi.

   Tarkibning doimiylik qonuniga faqat molekula holidagi gaz, suyuqlik va oson suyuqlanadigan qattiq moddalar bo‘ysunadi. Atom tuzilishiga ega bo‘lgan kristall modaalar va yuqori molekulyar birikmalar bu qonunga bo‘ysunmasligi mumkin. Masalan, titan (II) - oksidning tarkibi bir namunada Ti_1.2O formula bilan, boshqa bir namunada Ti0_1,2 formula bilan ifodalanishi mumkin. Birinchi holda' 12 ta titan atomiga 10 ta kislorod atomi kelgan bo‘lsa, ikkinchi holda 10 ta titan atomiga 12 ta kislorod atomi to‘g‘ri keladi.

   Tarkibnnng doimiylik qonunini quyidagicha ta’riflash mumkin. har qanday quyi molekulyar birikma, o‘zining olinish usuli va sharoitidan qat’i nazar o‘zgarmas tarkib bilan ifodalana oladi.