Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

1.2.Mikromoliyalash xizmatlarini tashkil etishni nazariy-huquqiy asoslari

Dehqon xo‘jaliklarida grek yong‘og‘i yetishtirishning eksportga yo‘naltirish imkoniyatini oshirishni e’tiborga oladigan bo‘lsak, jahon bozoriga chiqish bilan bog‘liq standartlar, me’yoriy talablarni ishlab chiqish, mavjud me’yoriy hujjatlarni moslashtirish masalalari, bu borada malakali mutaxassislar tayyorlash kabi yo‘nalishlardagi tadbirlar davlatning doimiy e’tiborida bo‘lishi lozim.

Respublikada bugungi kunda 4,9 milliondan ortiq dehqon xo‘jaliklari va tomorqa xo‘jaliklari faoliyat yuritishayotgan bo‘lib, ular tomonidan Yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 64 foizi yetishtirilmoqda. Ayniqsa go‘sht va sut mahsulotlari yetishtirshda ularning salmog‘i juda katta. Grek yong‘og‘i yetishtirish ham asosan dehqon xo‘jaliklari tomonidan yetishtirilayotganligini kuzatish mumkin (1.1-jadval).
1.1-jadval
Respublika bo‘yicha dehqon xo‘jaliklari faoliyatining
umumiy ko‘rsatkichlari o‘zgarishi¹

Ko‘rsatkichlar	O‘lchov birl.	2020 yil	2021 yil	2021 yilda o‘tgan yilga nisbatan,%
Dehqon xo‘jaliklari soni	ming	4894531	4981534	101,8
Respublika bo‘yicha dehqon xo‘jaliklarining ulushi:
-Yalpi qishloq xo‘jaligi mahsulotida	%	62,9	64,0	+1,1 band
-qishloq xo‘jaligi yerlari tarkibida	%	2,0	2,0	-
-haydaladigan yerlar tarkibda	%	11,0	11,0	-
-sabzavot mahsulotlari yetishtirishda	%	67,7	66,5	-1,2 band
-kartoshka yetishtirishda	%	79,9	83,4	+3,5 band
-poliz mahsulotlari yetishtirishda	%	50,1	51,5	+1,4 band
-grek yong‘og‘i yetishtirishdagi ulushi	%	90,1	91,5	+1,4 band
-meva yetishtirishda	%	49,9	52,2	+2,3 band
-uzum yetishtirishda	%	45,1	46,4	+1,3 band
-sut mahsulotlari yetishtirishda	%	95,8	96,7	+0,9 band
-go‘sht mahsulotlari yetishtirishda	%	92,0	95,0	+3,0 band
Fermer xo‘jaliklariga nisbatan dehqon xo‘jaliklarida:
-1 kishi hisobiga mahsulot ishlab chiqarish	marta	1,3	1,4	107,7
-1 gektardan olingan mahsulot qiymati	marta	10,8	11,0	101,8

Grek yong‘og‘i ko‘p xarajat talab qilmagan holda uzoq muddat saqlash uchun qulayligi dehqon xo‘jaliklari uchun bozor bahosi o‘zgarishini kutgan holda sotish yoki eksportga jo‘natish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratib beradi.
1.2-jadval
Respublikada yong‘oq daraxtidan ko‘proq hosil olish maqsadida
intensiv usuldagi bog‘lar tashkil etilmoqda²

Daraxt navi, yong‘oq mevasi sifati	Ekish tartibi	Daraxt yoshi	Bir gektarda ko‘chat, dona	Hosildorligi		Yong‘oq narxi (kg/so‘m, €)		Jami olinadigan foyda, so‘m
				Bir tup daraxtdan, (kg)	Bir gektar maydondan, (s)
Akademik M.Mirzaev nomli bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot institutida yaratilgan
Bo‘stonliq mag‘zi och yashil	10x10	8-10	100	10	150000		15000		15 000 000
		10-15		25	420000				42 000 000
		15-20		45	810000				81 000 000
Gibridniy mag‘zi och- jigarrang	10x10	8-10	100	10	150000		15000		15 000 000
		10-15		26	390000				39 000 000
		15-20		52	780000				78 000 000
Ideal mag‘zi och yashil	10x10	8-10	100	10	150000		15000		15 000 000
		10-15		28	420000				42 000 000
		15-20		57	855000				85 500 000
Yubileyniiy mag‘zi och yashil	10x10	8-10	100	12	180000		15000		18 000 000
		10-15		28	420000				42 000 000
		15-20		56	870000				87 000 000
Shakl N-86 mag‘zi och- jigarrang	10x10	8-10	100	10	150000		15000		15 000 000
		10-15		26	420000				42 000 000
		15-20		54	840000				84 000 000
Xorijdan keltirilgan grek yong‘og‘i navlari
CHANDLER (AQSh) Mag‘zi oq rang	4x8 4,5x9 6x7	4-6	246	20	4920		5 Evro		24 600 €
		7-10		40	9840				49 200 €
		11-15		70	17220				86 100 €
RESCIANSKI (AQSh) mag‘zi oq	4x8 4,5x9 6x7	4-6	238	20	4760		5 Evro		23 800 €
		7-10		40	9520				47 600 €
		11-15		70	16660				83 300 €
SAZACU (Moldova) mag‘zi oq	4x8 4,5x9 6x7	4-6	238	20	4760		5 Evro		23 800 €
		7-10		40	9520				47 600 €
		11-15		70	16660				83 300 €
Fernette (Fransiya) mag‘zi oq	4x8 4,5x9 6x7	4-6	238	20	4760		5 Evro		23 800 €
		7-10		40	9520				47 600€
		11-15		70	16660				83 300 €
Cisco (Fransiya) mag‘zi oq	4x8 4,5x9 6x7	4-6	238	20	4760		5 Evro		23 800 €
		7-10		40	9520				47 600 €
		11-15		70	16660				83 300 €

Dehqon xo‘jaliklarida moddiy manfaatdorlik yuqoriligi bois band bo‘lgan bir kishi hisobiga mahsulot ishlab chiqarish fermer xo‘jaliklariga nisbatan 1,4 marta, bir gektar ekin maydonidan olinayotgan mahsulot qiymati esa 10 barobarga yuqoriroq bo‘lmoqda.

Respublikamiz olimlari tomonidan qator grek yong‘og‘i navlari yaratilgan bo‘lib, ularning ham mahsuloti sifati va hosildorligi yuqori bo‘lsada, yong‘og‘ining mag‘zi jihatidan jahon bozori talablariga to‘liq javob bera olmaydi. Jumladan, jadvalda ko‘rsatilgan navlar yong‘og‘i mag‘zining oq emasligi ularning asosiy kamchiliklaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham jahon bozorida Amerika navlari bugungi kunda ustunlik qilishadi va tadbirkorlar shu navlarni import qiliga harakat qilishadi.
Grek yong‘og‘ining bir kilosi bahosi 2022 yilda respublikada 12–15 ming so‘m (ulgurji savdo) ekanligini e’tiborga olsak, bu yong‘oq yetishtiruvchilarga yong‘oqzor maydonlarining har bir gektaridan 24 600 Yevro miqdoridagi mahsulot olish imkonini beradi. Monografik tadqiqotlar ko‘rsatishicha, dehqon xo‘jaliklarida grek yong‘og‘i o‘rtacha 120 kg hosil berishi (20 yillik daraxt), hamda 1 tup grek yong‘og‘ini parvarishlash uchun xarajatlar o‘rtacha 350 ming so‘mni tashkil qilmoqda. Shunda 1 kg yong‘og‘ yetishtirish xarajatlari 2916 so‘m bo‘lib, 1 tup yong‘og‘dan olingan mahsulot qiymati 2460 ming so‘mni, sof foyda esa 2110 ming so‘mni tashkil qilib, tadbirkor uchun yong‘oq biznesi yuqori foydalilik darajasiga egaligini ko‘rish mumkin.
Monografik tadqiqotlar asosida Parkent tumanida intensiv grek yong‘og‘i plantatsiyasida mahsulot yetishtirish iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlari hisoblab chiqildi.
Hisob-kitoblar ko‘rsatishicha intensiv ko‘chatlar asosida tashkil qilingan grek yong‘og‘i plantatsiyalari 4 yildan boshlab hosil bera boshlasada, 6 yildan keyingina sarf-xarajatlarni qoplashi mumkin. Bunda asosiy sarf xarajatlar tomchilatib sug‘orish tizimini (texnik uskunalar va texnologiya xarid qilish) o‘rnatishga (52,2%), mineral o‘g‘itlar, yong‘oq kasallik va zararkunandalariga qarish kimyoviy preparatlar xarid qilishga (18,8%), hamda intensiv yong‘oq ko‘chatlarini xarid qilishga ketadi (16%). Bunda o‘rtacha bir gektar maydonga 240 dona atrofida ko‘chat joylashtirilib, 3 yilgacha yong‘oqzorlar, tutib ketmagan turli sabablar ta’sirida nobud bo‘lgan nihollar o‘rniga yangidan yong‘oq ko‘chatlari bilan to‘ldirib boriladi.