O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

SB zanjiri. Ayrim murakkab SBlarda bir so`z oldingi so`zga hokim, keyingi 
so`zga nisbatan tobe bo`lishi mumkin: Masalan: maktabda o`qiyotgan bola kabi. 
Bunda o`qiyotgan so`zi maktabda so`ziga hokim, bola so`ziga esa tobe a‘zo sanaladi. 
Uning sxemasini quyidagicha berish mumkin: bola o`qiyotgan maktabda. Birikma 
esa kengayishi mumkin: bola o`qiyotgan maktabda kunduzgi… 
So`z birikmasidagi a‘zolarning bu tarzdagi kengayishi SB zanjiri deyiladi. Lekin 
hamma murakkab birikmalar ham SB zanjirini hosil qila bermaydi. Masalan, 
xo`jalikdagi ilg`or terimChilar SB si kabi. Buning bog`lanishi zanjirsimon emas:
xo`jalikdagi ilg`or terimChilar… 

---

SB va sintagma. Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashgan parchalari 
nutq jarayonida qisqa to`xtam bilan ajraladi. Bunday parchalar sintagma deyiladi. 
Masalan: A‘lochi o`quvchilar barcha imtihonlarni muvaffaqiyat bilan topshirdilar 
gapi uchta sintagmaga bo`linadi:
1)a‘lochi o`quvchilar; 2) barcha imtihonlarni; 3) muvaffaqiyat bilan topshirdilar. 
Har bir sintagma bir havo chiqarish bilan - bir nafas kuchi bilan aytilib, qisqa
to`xtamdan so`ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan 
kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar undan 
kichikroq bo`ladi. Sintagma grammatik-semantik jihatdan yaxlitlangan fonetik 
butunlikdir. 
Gap bir tugal sintagmali yoki bir necha sintagmali bo`lishi mumkin. Sintagma 
ba‘zan bir so`zdan ham tashkil topishi mumkin. Sintagma bir necha so`zli bo`lganda 
ko`pincha yetakchi va unga tobe so`zlardan tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim 
tobelik SBdagi hokim tobelik munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir hokim 
so`z keyingi sintagma uchun tobe bo`lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan gapdagi 
a‘lochi o`quvchilar sintagmasidagi hokim uzv (o`quvchilar) ga tobe bo`lolmaydi. 
Lekin SBning tarkibiy uzvida u uchinchi sintagmadagi topshirdilar so`ziga 
tobelanadi.
Sintagma SBga teng bo`lishi ham mumkin. Bunda SBdagi yonma-yon kelgan 
tobe va hokim a‘zolar sintagma hosil qila oladi: a‘lochi o`quvchilar birikuvi ham SB, 
ham sintagmadir. O`quvchilar topshirdilar birikmasi SB bo`lsa-da, sintagma emas, 
Chunki ular bir pauza bilan birlashtirilmagandir. 
Sintagmaning SBdan farqli yana bir xususiyati Shundan iboratki, sintagmaning 
unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin SBning uzvlari 
orasida nutqda bu SBga daxldor bo`lmagan boshqa SB uzvlari joylashgan bo`lishi 
mumkin: kitobni kecha o`qidim gapidagi kitobni o`qidim SBsi orasidagi unga daxli 
bo`lmagan kecha so`zi joylashgan. 
Sintagmalanishning o`ziga xos qonuniyatlari bor. Asosan, yonma-yon kelgan 
aniqlovchi va aniqlanmish, to`ldiruvchi va to`ldirilmish, hol va hollanmish bir 
sintagmani hosil qiladi. 
Sintagmaning mazmun va grammatik jihatdan nisbiy yaxlitlanganligiga uni bir 
butun holda ajratib olib, gapning boshqa bir o`rniga ko`Chirib ko`rish asosida amin 
bo`lish mumkin: Barcha imtihonlarni a‘lochi o`quvchilar muvaffaqiyat bilan 
topshirdilar. 
So`zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo`lishda muhim rol o`ynaydi. 
Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo`lib, har bir so`zlovchi bir gapni 
turlicha sintagmaga bo`lish mumkin. Masalan: Salim shofyor akamning o`rtog`i 
gapini quyidagicha sintagmalash va uni turlicha tushunish mumkin; 1.Salim - 
shofyor, akamning o`rtog`i. 2.Salim shofyor - akamning o`rtog`i. Demak, gapning 
lisoniy mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy SBlarning qaysi SB LSQsi hosilasi 
ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham tayanish mumkin.