O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

Tayanch tushunchalar: sintaksis, o`rganish manbayi va predmeti, sintaksisning 
bo`limlari, tizim, tilshunoslik bo`limlari va til sathi, sintaktik birliklar va qolip. 

---

Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 
1. Абдураҳмонов Ғ., Xолиѐров X. в.б.Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – 
Т., 1979. 
2. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Т., 
1995.
3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Т.1993. 
4. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал 
синтаксиси асослари. – Т., 1999. 
5. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. в.б.Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. III. – 
Т., 2006. 
6. Ўзбек тили грамматикаси. II том. – Т., 1976.
7. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Т., 1987.  
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Sintaksisning tadqiq manbayi nima? 
2.Asosiy sintaktik birliklarga nimalar kiradi? 
3.Formal va sistemaviy (struktur) sintaksisning tadqiq usullari haqida ma‘lumot 
bering. 
1-ma`ruza(davomi). Nutq sintaksisi va lisoniy sintaksis. 
Reja: 
1. Sintaktik aloqa. 
2.Sintaktik aloqani yuzaga chiqaruvchi vositalar.
3. LSQ tushunchasi. 
4. LSQning turlari. 
 
Sintaktik aloqa. Mustaqil so`zlarning nutq jarayonidagi erkin bog`lanishi 
sintaktik aloqa deyiladi: Suvlar tiniq, toza havo. Sintaktik birliklar bir necha a‘zoli 
bo`ladi. Faqat gap bir a‘zoli bo`lishi mumkin. Nutqda so`zlarning bir-biri bilan 
bog`lanishi har bir tilning LSQlari, leksemalarning birikish imkoniyatlari asosida 
sodir bo`ladi. 
So`zlarning sintaktik munosabatga kiriShuvi natijasida hosil bo`lgan sintaktik 
qurilma so`z qo`shilmasi deyiladi. Bu so`zlarning bir-biriga ergashishi (a‘lochi 
o`quvchi) yoki tenglashishi (olma va anor) shakllarida bo`lishi mumkin. A‘lochi 
o`quvchi birikmasida bir so`z ma‘noviy qobiliyatini namoyon qilish uchun 
boshqasiga ehtiyoj sezadi. Aniqrog`i, (o`quvchi) uzvi izohlanishga muhtoj. Shu 
boisdan (a‘lochi) so`zi unga ergashib, izohlab keladi. Bu tobelanish aloqasidir. 
Tobelanish aloqasi natijasida so`z birikmasi va gaplar hosil bo`ladi: tiniq suv, Salim 
o`qidi. O`zbek tilida keyin kelib, ma‘nosi izohlanayotgan so`z hokim (bosh) so`z, 
hokim so`zga ergashish yo`li bilan bog`lanib, uning ma‘nosini izohlaydigan so`z tobe 
(ergash so`z) deyiladi. (Tiniq suv), (Salim o`qidi) birikuvlarida (tiniq) va (Salim) 
so`zlari tobe, (suv) va (o`qidi) so`zlari hokim a‘zolardir. 
Nutqda so`zlarning barchasi ham tobe aloqada bog`lanavermaydi. So`zlar (olma va 
anor), (nok va anjir), (o`qidi va yozdi) shaklida biri ikkinchisiga bo`ysunmay, teng 

---

holda ham bog`lanishi mumkin. Bu so`z qo`shilmalari a‘zolari teng huquqli bo`lib, 
biri ikkinchisining ma‘nosini izohlamaydi. 
Demak, so`zlar orasidagi aloqa ikki xildir: tenglashish va tobelanish. Ular esa 
uch xil hosilani beradi: so`z birikmasi, so`z tizmasi va gap. Tenglashish aloqasi 
asosida so`z tizmasi hosil bo`lsa, tobelanish aloqasi asosida so`z birikmasi va gap 
shakllanadi.