O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

 
Geosiyosat asoslari fanning ob‟yekti va predmeti 
―Siyosiy geografiya‖ va ―geosiyosat‖ fanlari paydo boʼlgan vaqtdan to 
bugungi kungacha ularning predmeti, funktsiyalari va qonuniyatlari toʼgʼrisidagi 
uzoq munozaralar davom etmoqda. Аytish mumkinki, geosiyosat bilan 
shugʼullanadigan har bir tadqiqotchi bu ilmiy sohalarning obʼektlari va 
predmetlari, umumiy xususiyatlari va tafovutlari toʼgʼrisida oʼz qarashi va oʼz 
mulohazalarini ilgari surmoqda. 
Biroq geosiyosatning asosiy vazifasi uni boshqa fanlar bilan taqqoslashda 
emas, balki uni tushunishning hamma tomonidan qabul qilinadigan shaklini 
topishda, obʼekti, predmeti va tadqiqot metodolgiyasini aniq taʼriflashdadir. Mana 
bir asrdirki, siyosatshunoslar ―Geosiyosat nima, u nimani tadqiq etishi kerak?‖ 
degan asosiy savollarga qaysidir jihati bilan oʼxshash, qaysidir jihati bilan esa 
tamomila bir-biiriga zid javoblar berishmoqda. 
Fan obʼekt va predmetini belgilashda geosiyosatchilar aniq ikki guruhga 
boʼlinadi. Bular – klassik geosiyosatchilar va hozirgi sivilizatsiya geosiyosati 
tarafdorlaridir. Klassik mualliflar orasida F.Rattsel va R.Chellen geosiyosatning 
vazifalari, obʼekti va predmetini eng toʼla shaklda bayon etib berishgan. 
F.Rattselning aytishiga koʼra, geosiyosat siyosiy omillarning makon bilan 
oʼzaro munosabatlarining mamlakat hududi, aholisi va subʼektlarining madaniy 
xatti-harakatiga taʼsirini oʼrganadi. R.Chellen boʼlsa, geosiyosatning tadqiqot 
obʼektlari va tarkibini uch qismga boʼlib, bunday taqdim qilgan: monosiyosat – 
konkret davlatning siyosiy muhofazasini, tashqi olamning va siyosiy 
ittifoqchilarining unga koʼrsatadigan taʼsiri va tazyiqini oʼrganadi; morfosiyosat – 
davlat yerining shakli, oʼlchamlarini oʼrganadi; fiziosiyosat – davlat yerining 
geostrategik mazmun va xarakteristikasini, fizik-geografik holatlari va hokazolarni 
oʼrganadi. 
Shunday qilib, klassik geosiyosatchilarning qarashlarini umumlashtiradigan 
boʼlsak, geosiyosatning obʼekti va predmeti quyidagilardan iborat: 
1) sayyoraviy makon – quruqlik, suv (dengiz va okeanlar, daryolar va 
koʼllar), Yer kurrasini oʼrab olgan havo qatlami, dengiz va quruqlik, havo va yer 
oʼrtasida ming yillardan beri mavjud qarama-qarshilik, sivilizatsiyalar va 
jamiyatlar orasidagi aloqalar, chegaralar, tabiiy zahiralar va boyliklar ustida 
davlatlar orasida borayotgan kurash; 2) jahon geosiyosiy tuzilmasining 
shakllanishiga va uni yana oʼzgartirishga sabab boʼladigan geosiyosiy jarayonlar 

---

13 
va hodisalar; ) amaliy geosiyosiy faoliyat. davlatlar va xalqlar, ularning sifat 
xarakteristikalari va oʼzaro munosabatlari bu jarayonga jalb etilgandir; 4) konkret 
tarixiy sharoitdagi tafakkur (bilish), milliy ruh, ijtimoiy faollik va psixologik 
muhit.