O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

2. Klаssik yoki аn‟аnаviy gеоsiyosiy аktоrlаr. Dаvlаt, аrmiya, diniy vа 
milliy muаssаsаlаr shulаr jumlаsidаndir.
3. Yangi gеоsiyosiy аktоrlаr. Siyosiy pаrtiyalаr, nоdavlar notijorat 
tаshkilоtlаri, xalqaro tashkilotlar (XT), kuch ishlаtаdigаn jаngаri ekstremistik 
tashkilotlar, millаtchi ijtimоiy guruhlаr, trаnsmilliy kоrpоrаsiyalаr (TMK), global 
1
U yoki bu maqsadni koʼzlashi, uni aniqlashi, ifoda etishi va shu maqsadga muvofiq faoliyat yuritishi bilan 
boshqalardan ajralib turadigan obʼektga – individga yoki tuzilmaga aktor deyiladi. 

---

15 
kоrpоrаsiyalаr (GK) OAVlar vа kоmmunikаsiya vоsitаlаri аnа shulаr sirаsigа 
kirаdi.
xalqaro tashkilotlar (XT) - muayyan maqsadlarga erishish uchun kelishuvlar 
asosida tuzilgan davlatlararo yoki nodavlat tabiatdagi birlashmalar, ular o‗z 
navbatida xalqaro hukumatlararo (davlatlararo) tashkilotlar tomonidan bo‗linadi. 
Xalqaro nodavlat (nodavlat, jamoat) tashkilotlar; 
- transmilliy (transmilliy yoki xalqaro) korporatsiyalar (TMK), global 
korporatsiyalar (GK); 
- xalqaro ekstremistik guruhlar (xalqaro nodavlat tashkilotlarning maxsus 
turi);
- ommaviy axborot vositalari (ommaviy axborot vositalari) - geosiyosiy 
jarayonning mustaqil aktyori. 
Shu bilan birga, xalqaro maydondagi yangi geosiyosiy aktyorlar 
faoliyatining ahamiyati va roli tobora ortib borayotganiga qaramay, bizning 
fikrimizcha, ular hanuzgacha geosiyosiy jarayonning ikkinchi darajali sub'ektlari 
bo‗lib, davlat esa geosiyosiy jarayonning asosiy ishtirokchisi bo‗lib qolmoqda. 
4. Inson. Har qanday geosiyosiy g‗oyalarni amalga oshishi unda kishilarning 
ishtirokisiz mumkin emas. Kishilik jamiyati, unda ishtirok etayotgan kishilik 
birlashmalari, uyushmalari rang - barang, murakkab bo‗lib, ularning ichida 
geosiyosiy ahamiyatliligi bilan etnos, irq, millat muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ularning manfaatlari, intilishlari turli mazmundagi geosiyosiy harakatlarga sabab 
bo‗ladi.
Gеоsiyosiy аktоrlаr mаsаlаsi ―hududiy tаsаvvur‖ (represantations of space) 
vа ―mаkоn аmаliyoti‖ (special practices) tushunchаlаri bilаn bоg‗liq rаvishdа 
o‗rgаnilаdi vа yoritilаdi. Shu bilan birga, geosiyosiy makon formatidan, aktorning 
kelib chiqish xususiyatidan qat‘iy nazar, aktorning asosiy maqsadi ushbu makonda 
rivojlanish uchun hayotiy va zarur bo‗lgan resurslarni rivojlantirishdir. Resurslarni 
insoniyat jamoalarining yashashi va rivojlanishi vositasi sifatida tushunish kerak. 
Ushbu resurslarga tabiiy resurslar (xom ashyo), tabiiy va ijtimoiy resurslar (aholi), 
ijtimoiy resurslar (siyosiy va iqtisodiy tizim elementlari), aqliy resurslar (hayot 
tamoyillari va hukmron mafkura) kiradi. Resurslarni ishlab chiqish zarurati ma'lum 
bir xarakterdagi aktor tomonidan amalga oshiriladigan geosiyosiy makonning 
o‗ziga xos turini boshqarish sohasidagi o‗zgarishlar bilan bog‗liq. Shuni ta'kidlash 
kerakki, davlatning umumiy quvvati hajmiga qarab, bunday o‗zgarishlar nazorat 
zonasining kengayishi (ekspansiyai) yoki torayishi (kontraksiya), kamayishi 
shaklida amalga oshirilishi mumkin.
Turli xil bo‗shliqlar mavjudligiga asoslanib, navbati bilan farqlanadi: 
- ekspansiya yoki kontraksiya turlari: geografik, iqtisodiy, axborot-
kibernetik va axborot-mafkuraviy; 

---

16 
- ekspansiya yoki kontraksiya darajalari: kengayish yoki qisqarish hajmi va 
miqyosiga qarab - global daraja, mintaqaviy daraja va mahalliy daraja. 
Xulosa qilib aytganda, birinchidan, hozirgi kunda biz geosiyosiy jarayonda 
yangi aktorlarning paydo bo‗lishi va xilma-xilligi bilan ajralib turadigan jahon 
tartibi tizimida sezilarli o‗zgarishlarga guvoh bo‗lishimiz mumkin; 
ikkinchidan, shu bilan birga, davlat geosiyosiy jarayonning asosiy (yetakchi) 
ishtirokchisi bo‗lib qolmoqda. Geosiyosiy jarayonning boshqa barcha aktorlari 
ikkinchi darajali aktorlardir;
uchinchidan, har qanday dunyo tartibi akyorlar, birinchi navbatda davlatlar 
ierarxiyasi bo‗lib, unda davlat tegishli joy yoki darajani egallaydi (davlatning 
geosiyosiy holati); 
to„rtinchidan, davlatning geosiyosiy holati uning umumiy kuchi va 
davlatning geosiyosiy jarayonning ma'lum bir tarixiy davrida harbiy, iqtisodiy, 
demografik, axborot-kibernetik va axborot-mafkuraviy makonda kengaytirish 
(ekspansiya) yoki qisqartirish (toraytirish) qobiliyati bilan belgilanadi; 
beshinchidan, kengayish yoki qisqarish hajmi va miqyosiga qarab, global, 
mintaqaviy va mahalliy darajalari farqlanadi; 
oltinchidan, faqatgina qudratli davlatgina mutlaq geosiyosiy kuchga ega, bu 
uning global miqyosda kengayishiga va geosiyosiy jarayonning ma'lum bir tarixiy 
davrida jahon tartibi tuzilmasining shakllanishiga sezilarli ta'sir ko‗rsatishiga 
imkon beradi.