O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi tеrmiz dаvlаt univеrsitеti

I.3 metallmaslar fizik – kimyoviy xossalari.
Nodir gazlar
Fizik–kimyoviy Xe F bilan o`zaro ta`sir ettirilganda tajriba sharoitlariga qarab XeF₂, XeF₄ yoki XeF₆ olinadi. Odatdagi haroratda bularning hammasi–oq rangli qattiq moddalar. Kimyoviy jihatdan eng faoli XeF₆ bo`lib, u qumtuproq bilan oson reaksiyaga kirishadi: 2XeF<sub>6</sub> + SiO<sub>2</sub> = 2XeOF<sub>4</sub> + SiF<sub>4</sub>
Bunda hosil bo`ladigan ksenon oksitetraftorid XeOF₄ odatdagi haroratda–uchuvchan rangsiz suyuqlik.
Ksenon ftoridlarning hammasi suv bilan o`zaro ta`sirlashadi. Bunda diftorid va tetraftorid bilan bo`ladigan reaksiyalarda ksenon, kislorod va vodorod ftorid hosil bo`ladi: 2XeF₂ + 2H₂O = 2Xe + O₂ + 4HF XeF₄ + 2H₂O = Xe + O₂ + 4HF
Lekin geksaftorid suv bilan reaksiyaga kirishganda yangi birikma–ksenon (VI) oksid hosil bo`ladi: XeF<sub>6</sub> + 3H<sub>2</sub>O = XeO<sub>3</sub> + 6HF
Ksenon (VI) oksid XeO<sub>3</sub>–rangsiz kristall modda, qattiq holatida ancha portlovchan bo`ladi (portlash kuchi jihatidan u trinitrotoluoldan qolishmaydi), eritmada esa barqaror va xavfsizdir.
Ksenon ftoridlari kuchli oksidlovchilar. Ular vodorod bilan o`zaro ta`sur ettirilganda ksenonga qadar qaytariladi. Bundan toza ksenon olishda foydalaniladi.
XeF₆ + 3H₂ = Xe + 6HF ; XeF₆ + 6KJ = Xe + 3J₂ + 6KF
Ksenon ftoridlaridan keyin radon ftoridini olishga muvaffaq bo`lindi. Lekin radon juda radioaktiv bo`lgani uchun bu birikma kam o`rganilgan. Kripton ftoridlari KrF<sub>2</sub> va KrF<sub>4</sub> ham olingan, lekin ular ksenon birikmalariga qaraganda beqarorroqdir. Geliy, neon, argonlarning birikmalari olinmagan.
Kislorodli birikmalardan XeO<sub>3</sub> dan tashqari XeO<sub>4</sub> va ularga muvofiq keluvchi kislotalar H<sub>6</sub>XeO<sub>6</sub> va H<sub>4</sub>XeO<sub>4</sub> ham oligan. Bu kislotalar beqaror bo`lgani bilan ularning tuzlari–ksenatlar (masalan, Na₄XeO₆, Ba₃XeO₆) va perksenatlar (masalan, Na₆XeO₆, Ba₂XeO₆)–xona haroratida ancha barqaror kristall moddalardir. Kripton kislotaning tuzlari–bariy kriptat BaKrO₄ ham olingan.
Nodir gazlarning ion bog`lanishli birikmalari ham ma`lum. Nodir gazlarning atomlaridan elektronlarni tortib olish uchun ftorga nisbatan ham kuchli oksidlovchi bo`lgan platina geksaftorid–to`q qizil rangli gazdan foydalanildi. Hamda nodir gazlarning ion bog`lanishli birikmalarini olishga muvaffaq bo`lindi. Ksenonning platina geksaftord bilan reaksiyasini shunday ifodalash mumkin:
Xe + PtF₆ = Xe⁺[PtF₆]^–
Hosil bo`lgan ksenon geksaftorplatinat–ion kristall panjarali, to`q sariq rangli qattiq modda.