O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Qisqa xulosalar 
Neyroiqtisodiy eksperimentlarning hissasini muhokama qilishdan oldin, 
biz neyroiqtisodiyotni tushunish uchun nevrologiya bo’yicha ba’zi asosiy 
bilimlarni ko’rib chiqish talab etiladi. 
Neyrologiya sohasida ko’plab tadqiqotchilar hayvonlar va insonlarda 
mukofot tizimi hamda qaror qabul qilish mexanizmini o’rganganlar. 
Neyroiqtisodiyot – bu nevrologik usullardan foydalangan holda individual 
iqtisodiy xatti-harakatlarga olib keladigan miya funktsiyalarini ochib berish va 
haqiqiy iqtisodiy xatti-harakatlarni yaxshiroq ifodalashni ta’minlaydigan yangi 
iqtisodiy nazariyani yaratishdir. 
Miya umurtqali hayvonlarda orqa miya bilan markaziy asab tizimidan 
iborat organdir. U kichik miya va bosh miyaga bo’linadi. 
Nazorat va muhokoma uchun savollar 
1. fMRI – nima? 
2. Neyroiqtisodiyot – nima? 
3. Miya qanday tuzilishga ega? 
4. Miya faoliyatini o’lchashning qanday usullarini bilasiz? 
5. EEG – nima? 
6. MEG – nima? 
7. Noinvaziv qanday usul?
8. fMRI – nima? 

---

29 
III BOB. NOANIQ SHAROITDA XULQ-ATVOR IQTISODIYOTI 
3.1. Lotereyalar va extimoliy foyda 
Noaniqlik sharoitida insonning iqtisodiy xatti-harakatlarini tushunishga 
harakat qilganda, uning prognozlarini hisobga olish muhimdir. Ko’p hollarda 
prognozlarni 
ko’rib 
chiqish 
uchun 
kutilgan 
qiymat 
tushunchasidan 
foydalaniladi.
Masalan, lotereyada agar 6 ta raqamdan 1 yoki 2 tasi chiqsa, 3 dollar 
yutib olasiz, shu tariqa 3, 4, 5 yoki 6 tasi chiqsa, 12 dollar yutib olasiz. Bu 
elementar hodisa bo’lib, mumkin bo’lgan natijadir. Ushbu misoldagi elementar 
hodisani matritsa ko’rinishida ifodalash mumkin. Barcha elementar hodisalar 
to’plami ehtimollar fazosi, uning har qanday kichik to’plami esa hodisa 
deyiladi.
Faraz qilaylik, m ta elementar hodisa mavjud. U holda ehtimollik fazosi 
m}
...,
2,
{1,
. Yuqoridagi misolda 6 ta elementar hodisa bor edi va ehtimollik 
maydoni 
6}
5,
4,
3,
2,
{1,
ga teng
. Bu erda, 
2}
{1,
va 
6}
5,
4,
{3,
hodisalarga 
misollar bo’ladi. Elementar hodisa raqam bo’lishi shart emas. U raqamlar 
vektori bo’lishi mumkin yoki insonlarning optimistik va pessimistik kayfiyati 
kabi mavhum bo’lishi ham mumkin. 
Ehtimollik fazosining sohasi bo’lgan haqiqiy qiymatli funktsiya tasodifiy 
o’zgaruvchidir. X ning realizatsiya qilingan qiymatlari 
m
2
1
X
...,
,
X
,
X
bilan 
belgilanadi. Tasavvur qiling, 
m
2
1
P
...,
,
P
,
P
ehtimollar har bir elementar hodisaga 
biriktirilgan bo’lsa, u holda, har bir 
1
P
manfiy emas va m ehtimollar yig’indisi 1 
ga teng bo’ladi. X tasodifiy o’zgaruvchining kutilayotgan qiymati quyidagicha 
aniqlanadi. 
 






m
i
i
i
m
m
X
P
X
P
X
P
X
E
1
1
1
...
3.1 

---

30 
X tasodifiy o’zgaruvchining pul mukofoti miqdorini to’laydigan lotereya 
m
m
2
2
1
1
P
,
X
...;
;
P
,
X
;
P
,
X
bilan belgilanadi. Lotereya ko’pincha istiqbol deb ataladi. 
Yuqoridagi misolda X tasodifiy o’zgaruvchisi pul mukofoti miqdorini 
realizatsiya qilingan qiymati sifatida oladi, ya’ni 
2
1,
i

uchun 
3
X

i
ga va 
6
5,
4,
3,
i

uchun 
2
1
X

i
ga teng bo’ladi
. Agar ushbu lotereya o’ynalsa, 1/3 
ehtimol bilan 3 dollar va 2/3 ehtimol bilan 12 dollarni yutish mumkin. Bu 
lotereyani (300, 1/3; 1200, 2/3) bilan belgilash mumkin. Ushbu lotereyaning 
kutilgan qiymati 
(1/3)×3+(2/3)×12=9 
Shunday qilib, lotereyaning kutilayotgan qiymati 9 dollarni tashkil qiladi. 
Agar siz ushbu lotereyani olish yoki 9 dollar olish o’rtasida tanlov qilsangiz, 
qaysi birini tanlagan bo’lardingiz? Bunday tanlov bilan iqtisodiy tajribalarda 
ko’pchilik xavf-xatarli lotereya o’rniga 9 dollarni aniq tanlaydi. Bunday 
eksperimental natijalar ko’p insonlar real hayotda iqtisodiy tanlovlarda xavfdan 
qochishga harakat qilishlari bilan xarakterlanadi. Bunday tanlovni ko’rib 
chiqish uchun biz 9 dollarni aniq olishni 1 ehtimol bilan lotereya sifatida 
ifodalaymiz va uni (9.1) bilan belgilaymiz. Biz oddiy aktsiyalar kabi aktivlarni 
ko’rib chiqamiz, ularning egalari narxi tushganda pul yo’qotadilar. Masalan, 
bitta oddiy aktsiya egasi 0,8 ehtimollik bilan 15 dollarga ega bo’lsa va 0,2 
ehtimollik bilan 12 dollar yo’qotsa, u holda ulush (15, 0.8: -12, 0.2) bilan 
belgilanadi. 
Kutilayotgan naflilik nazariyasi insonning xavf-xatardan voz kechishini, u 
pul mukofotlarining eng yuqori kutilgan qiymatini beradigan lotereyani 
tanlashdan ko’ra, unga eng yuqori kutilgan naf qiymatini beradigan lotereyani 
tanlashini taxmin qilish orqali ifodalanadi. Endi, kutilgan naflilik nazariyasi 
bilan X tasodifiy o’zgaruvchining realizatsiya qilingan qiymatini pul mukofoti 
sifatida to’laydigan lotereyani inson qanday baholashini ko’rib chiqamiz. Biror 

---

31 
bir kishining z dollari bo’lganida naflik qiymat u(z) bo’lsin. Tasavvur qiling, 
kishi o’zining aktiviga egalik qiluvchi dastlabki mol-mulk sifatida elektron 
dollarga ega. uning kutilayotgan naflilik qiymati quyidagicha bo’ladi. 












m
i
i
i
m
m
X
e
u
P
X
e
u
P
X
e
u
P
X
e
u
E
1
1
1
)
(
)
(
...
)
(
)
(
3.2 
Masalan, 
)
log(
)
(
z
z
u

ni yordamchi funksiya sifatida ko’rib chiqaylik. 
Bu yerda 
)
log( z
ni natural logarifm 
)
ln(z
sifatida qabul qilamiz. Kutilayotgan 
naflilikni aniqlashda biz kishining barcha aktivlaridan uning boshlang’ich 
jamg’armasi sifatida foydalanamiz. Biroq, uning hamyonida 10 dollar borligini 
tasavvur qilaylik va 10 dollar uning dastlabki mol-mulki bo’lsin. Agar (3, 1/3; 
12, 2/3) lotereyasining yuqoridagi misolini ko’rib chiqsak, 
565
,
2
)
13
log(

, 
091
,
3
)
12
10
log(


ga va 
lotereyadan kutilayotgan foyda esa quyidagiga teng 
bo’ladi. 
91
,
2
)
22
log(
)
3
/
2
(
)
13
log(
)
3
/
1
(




Taqqoslash uchun 9 dollardan kutilgan foydani aniq ko’rib chiqish lozim. 
)
22
log(
)
3
/
2
(
)
13
log(
)
3
/
1
(
>
94
,
2
)
19
log(




Demak, kutilayotgan naflilik nazariyasiga ko’ra, kishi kutilgan nafning 
yuqori qiymatini beradigan lotereyani afzal ko’radi deb taxmin qilinadi. 
Shuning uchun, agar kishi log(z) ning naflik funktsiyasiga ega bo’lsa, u holda u 
yuqoridagi misoldagi lotereyadan ko’ra 9 dollar olishni afzal ko’radi.