O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

IX BOB. INSON MADANIYATI VA O’ZIGA XOSLIGI 
9.1. Inson madaniyati va iqtisodiyoti 
Insonning madaniy iqtisodiyoti 1990 yillardan boshlab iqtisodiyotning 
jadal rivojlanayotgan sohalaridan biri hisoblanadi. Ya’ni, taraqqiyot 
madaniyatning iqtisodiy hodisalarga ta’siriga qaratilgan. Jamg’arma stavkalari 
va iqtisodiy o’sish bo’yicha mamlakatlar o’rtasidagi katta farqning bir misoli 
turli mamlakatlar o’rtasidagi madaniy tafovutlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. 
Biroq, 1990 yillarga qadar ko’plab iqtisodchilar, ehtimol, ikkita sababga ko’ra, 
bunday yondashuvni inkor etganlar. 
Birinchidan, an’anaviy iqtisodda empirik tadqiqotlarning asosiy 
yo’nalishi xatti-harakatlarning orqasida qaror qabul qilish jarayoniga emas, 
balki xatti-harakatlarga qaratilgan. Shu sababli, iqtisodchilar psixologiyada tez-
tez beriladigan savollarga sub’ektiv javoblardan foydalanishga ikkilanishadi, 
masalan, “Siz nima deb o’ylaysiz?”
Ikkinchidan, “madaniyat” tushunchasi nazariyadan rad etilishi mumkin 
bo’lgan farazlarni olish uchun juda kengdir. 
Xulq-atvor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan birga, ko’plab empirik 
tadqiqotlar iqtisodiy xatti-harakatni tushunish uchun qaror qabul qilish 
jarayonida cheklangan ratsionallik, o’rganish, vasvasa va psixologiya ham 
muhim ekanligini aniqladi va ularni izohlash uchun nazariy modellar ham 
tuzilgan. Natijada, iqtisodiy intizom o’z empirik tahlillarida sub’ektiv 
“Madaniyat iqtisodiyoti” – bu madaniyatning iqtisodiy 
natijalar bilan bog’liqligini o’rganadigan iqtisod sohasi. Bu 
yerda “madaniyat” tegishli guruhlarning umumiy e’tiqodlari va 
afzalliklari bilan belgilanadi. 

---

112 
o’zgaruvchilardan ham foydalanadi. Bundan tashqari, madaniyatning sub’ektiv 
o’zgaruvchilari bo’yicha empirik tadqiqotlar bo’yicha tadqiqotlar davom etar 
ekan, madaniyatning torroq ta’rifidan foydalangan holda empirik va nazariy 
tadqiqotlarni o’tkazishni osonlashtiradigan yangi yondashuv paydo bo’ldi. 
Masalan, Guiso madaniyatni “etnik, diniy va ijtimoiy guruhlar avloddan-
avlodga o’zgarmagan holda uzatadigan odatiy e’tiqod va qadriyatlar” deb 
ta’riflaydi.
Iqtisodiyot tarixida XVIII-XIX asrlarda Adam Smit va Jon Styuart Mill 
kabi iqtisodchilar madaniyatlar iqtisodiy hodisaga ta’sir qiladi, deb 
ta’kidlaganlar. Karl Marks XIX asrda esa, quyi tuzilma (masalan, ishlab 
chiqarish uchun iqtisodiy munosabatlar) ustki tuzilmani (masalan, madaniyat) 
to’liq belgilaydi, deb ta’kidlashagan va qarama-qarshi sabab-oqibat yo’nalishini 
inkor etdi. XX asr boshlarida Maks Veber protestant axloqi kapitalizmga katta 
taʼsir koʻrsatadi, degan Marks gʻoyasiga qarshi chiqdi. Ikkinchi jahon urushidan 
keyingi asosiy iqtisodiyot uzoq vaqt davomida madaniyatni e’tiborsiz qoldirdi; 
ammo, 1990 yillarda ishonchning iqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’siri e’tiborga 
sazovor bo’ldi, bu esa madaniyatning iqtisodiyotga ta’sirining katalizatori 
bo’lib xizmat qildi va o’sha paytdan boshlab tez rivojlandi.