O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Teksliklar relefi. O‘zbekistonning g‘arbiy tekislik qismi relefining 
xususiyatiga ko‘ra Ustyurt platosi, Qizilqum va ular orasida joylashgan Orol-
Sariqamish soyligiga bo‘linadi. 
Ustyurt-to‘lqinsimon baland tekislik (plato). Uning maydoni 
(O‘zbekistonda) 40 ming km
2 
, er yuzasining mutlaq balandligi qirlarida 160-
250 metrni, ular orasidagi qum va sho‘rxoklar bilan band pastliklarda 50-80 
metrni tashkil etadi. Eng baland nuqtasi Qorabovur qirlarida 292 metrga 
etadi. Ustyurtning chekkalari tik jarliklar «chink» lar bilan tugaydi. CHinklar 
uchlamchi davrning ohaktosh, mergel va gillaridan iborat gorizontal 
qatlamlar hosil qilgan yotqiziqlardan tuzilgan. Bu yotqiziqlar ochilib qolib, 
emirilib tik yonbag‘irlar hosil qilgan. CHinklar Ustyurt platosining tabiiy 
chegarasi hisoblanadi. Orol dengizi g‘arbiy qirg‘og‘i bo‘ylab cho‘zilgan 
sharqiy chinkning mutlaq balandligi 180-200 m. CHinkning kengligi bir 
necha yuz metrdan 1,5 km. gacha boradi. 
Ustyurt platosi sarmat ohaktoshi, gipsi, neogen mergellari va paleogen 
gillaridan tashkil topganligi uchun unda karst relef shakllari ko‘plab 

---

54 
uchraydi. Sarmat yotqiziqlarining usti 1-1,5 metr qalinlikda shag‘al, qum, 
chag‘irtoshlar bilan qoplangan. 
Ustyurt bilan Qizilqum oraligida Amudaryoning allyuvial-delta 
yotqiziqlari bilan to‘lgan Orol-Sariqamish botig‘i joylashgan. U Turon 
pasttekisligining katta qismini egallagan pliotsen tekisligi o‘rnida hosil 
bo‘lgan. Quyi Amudaryoda yoshi har xil bo‘lgan uchta allyuvial-delta 
tekisliklari ajratiladi. Bular Sariqamish, Oqchadaryo va hozirgi zamon 
deltalaridir.
Amudaryoning 
hozirgi 
zamon 
va 
harakatdagi 
deltasi 
va 
shakllanayotgan, ya’ni Orol bo‘yi deltasi qiya tekislik bo‘lib, uning mutlaq 
balandligi yuqori qismida (Nukus yaqinida) 73 metr bo‘lsa, Mo‘ynoq 
yaqinida 53 metr bo‘lgan. Er yuzasi o‘zanlar, ko‘l o‘rni botiqlari, o‘zanlararo 
pastliklar, qum tepalar, kanal va kollektorlar bilan parchalangan. 
SHakllanayotgan delta relefi hozirgi zamon deltasidan farq qiladi, u deltaning 
g‘arbiy va markaziy qismini egallaydi (chegara Qiziljar- Qo‘shkanatog‘- 
Beltog‘ yo‘nalishi bo‘ylab o‘tadi), u erda 1960 yillargacha bo‘lgan suv 
toshqinlarining izlari saqlanib qolgan. Bular yosh yotqiziqlar va o‘zanlar, 
o‘zanlararo pastliklardan iborat. Hozirgi kunda bu erda dengizning chekinishi 
va deltadagi gidrografik rejim o‘zgarishi bilan cho‘llashish avj olmoqda, 
relefning shakllanishida deflyasiya kuchayib bormoqda. Amudaryo hozirgi 
zamon deltasining sharqiy qismini ko‘p yillardan beri suv bosmagan. 
SHuning uchun bu er relefining shakllanishida shamol ishining ta’siri katta. 
SHamol bu erdagi pastliklarni to‘ldirib, ancha tekislab yuborgan, bu erda 
qum relefi shakllari keng tarqalgan.