O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Oqchadaryo deltasi Nukus shahridan shimoli-sharqroqda, To‘rtko‘l 
vohasida joylashgan. Janub va sharq tomonda Qizilqum bilan o‘ralgan. 
SHimolda Beltog‘ bilan chegaradosh. Delta Oqchadaryoning tor vodiysi 
orqali qo‘shilib turadigan shimoliy va janubiy qismlarga bo‘linadi. Deltaning 

---

55 
tekis yuzasida balandligi 3-5 m. bo‘lgan ayrim qum do‘nglari va gryadalari 
ko‘tarilib turadi. Deltaning yassi taqirli yuzasini quruq o‘zanlar kesib o‘tgan. 
Delta tekisligi qumli allyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan, allyuvial 
qatlamning qalinligi 20-25 m. eng qalin joyda 30 metrgacha boradi. Uning 
yuqori 1,5 metrli qismi juda ham zich gillardan iborat. 
Sariqamish deltasi Amudaryoning chap sohilida Tuyamo‘yin tangisi 
bilan Mang‘it qishlog‘i oralig‘ida joylashgan bo‘lib, Xorazm vohasini o‘z 
ichiga oladi. U g‘arbda Sariqamish botig‘i tomon cho‘zilgan. Delta yuzasi 
tekis, o‘zanlar bilan parchalangan va shimol hamda g‘arbga tomon biroz 
qiya. Yirik kanallar qurilishi natijasida yuzaga kelgan marza (qirg‘oq) 
tepalar, chuqurligi 1,5 metrgacha boradigan kanallar, ular oralig‘idagi 
pastliklar delta relefi uchun xosdir. Ariqlar oralig‘idagi past erlarga zovur 
suvlarini tashlash oqibatida ko‘llar, botqoqliklar, sho‘rxoklar vujudga kelgan. 
Relef Dovdon bilan Daryolik orasidagi o‘zlashtirilmagan qumli erlarda tabiiy 
holda saqlanib qolgan.
Orol dengizining qurib, chekinishi oqibatida uning janubiy qismida 
Orol qum tekisligi vujudga keldi. Hozirgi kunda bu joyda er yuzasining 
holatiga ko‘ra eski qirg‘oq bilan shu kundagi qirg‘oq o‘rtasida bir-biridan 
farq qiluvchi ikkita mintaqa ko‘zga tashlanadi. Birinchisi kengligi 10-20 km 
gacha bo‘lgan qumli tekislik, ikkinchisi undan dengiz tomon davom etadigan 
sho‘rxok tekislikdir. Qumli tekislik asosan shamolning ta’sirida dengiz 
ostidagi qumlarning harakatga kelishi tufayli paydo bo‘lgan va bu erda do‘ng 
qumlar hamda barxanlar shakllangan. Qumli mintaqadan sho‘rxok tekislikka 
o‘tiladigan kambar erda kichik-kichik qum uyumlari vujudga kelgan. Bu 
qumlar shamol ta’sirida asosan shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga tomon 
siljimoqda. Barxanlar Mo‘ynoq, Ajiboy qo‘ltig‘i, chinkyoni qurigan 
tekisliklar uchun xosdir. Barxan qumliklarining kengligi Mo‘ynoq
qo‘ltig‘ining qurigan qismida 4 km. gacha boradi. Olib kelib yotqazilgan 

---

56 
qumlarning qalinligi uncha katta bo‘lmaganligi uchun barxanlar mayda va 
o‘rtacha bo‘lib, balandligi asosan bir metr, ayrim erlarda ikki metrgacha 
etadi, CHink yonida esa 0,5-0,6 m. dan ortmaydi. Do‘ng qumlar Ribache, 
Ajiboy qo‘ltiqlarining qurigan qismida tarqalgan. Ular o‘simliklar bilan 
mustahkamlangan, balandligi 2 m.gacha boradi. Bu erlarda mayda qum 
do‘nglari ko‘p uchraydi. 
SHo‘rxok mintaqa tekislikdan iborat, yuzasi dengizning markaziy va 
g‘arbiy qismiga tomon pasayib boradi va bu erdagi chuqurligi 0,5-0,6 
metrgacha boradigan mayda botiqchalar tekislik relefini biroz baland-past 
qilib turadi. Qumli mintaqadan dengizning hozirgi qirg‘og‘iga yaqinlashgan 
sari sizot suvi chuqurligining o‘zgarishiga qarab, avvaliga bo‘rsildoq, keyin 
qatqaloq, o‘tloq va botqoq sho‘rxoklar o‘zaro almashinib boradi. Dengizning 
qurigan qismi uchun er yuzasining yorilishi xosdir. Gruntdagi namning 
kuchli bug‘lanishi va uning tez qurishi natijasida grunt zichlashadi va uning 
yuzasi yoriladi. Yoriqlar o‘ziga xos 5-6 burchakli shakllar hosil qiladi va 
ularning uzunligi 20sm. dan 200-300 sm. gacha, chuqurligi 15 sm. gacha, 
kengligi esa 8sm. gacha boradi. Eskirgan yoriqlar ko‘p joylarda o‘simlik 
qoldiqlari, qumlar, chig‘anoqlar bilan to‘lib qolgan. 
Dengizning qurigan qismida o‘ta sho‘r grunt har qanday o‘simlik 
o‘sishi uchun imkon bermaydi.