O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

 
 

---

97 
 
14-jadval 
Tuproq sifatini tavsiflashda qo’llanilgan shartli belgilar 
t/r 
Tuproqning sifati 
Nomi
Shartli 
belgisi 
2 
Belgilovchi xossalari qishloq 
xo’jalik yer turlari 
a) sug’oriladigan 
xaydalma yer
b)lalmikor yer 
v)6o’z yer
g) ko’p yillik daraxtlar 
d) pichanzor- o’tloq 
S 
ug’.x.yer
lal. 
bo’z yer
k.y.d. 
4 
Ona jinsi 
a) lyossler
b) allyuviy 
v) delyuviy - 
prolyuviy
g) tub jins 
ellyuviysi 
l.
a., 
d-p., 
t-j-e 
5 
tuproqlar 
a) tuk tusli bo’z
v) och tusli bo’z 
g) o’tloqi - bo’z 
d) bo’z - o’tloq 
e) o’tloqi 
j) o’tlo?i - botqoq 
z) botqoq 
o) taqir 
s) taqir -o’tloqi 
k) chul - qumli 
t.t.t. 
t.b. 
o’.t.b. 
b.t. 
o’. 
o’-b. 
b 
tq. 
tq.-o’. 
ch-q. 
7 
Sug’orish davri 
a) eskidan 
sug’oriladngan
b) yangidan 
sug’oriladigan
es. 
yas. 
yau. 

---

98 
v) yangndan 
o’zlashtirilgan
8 
Madaniylashgani 
a) kam 
madaniylashtirilgan
b) o’rta 
madaniylashtirilgan 
v) yuqori 
madaniylashtirilgan 
km. 
o’m. 
yum. 
9 
Mexanik tarkibi 
a) loyli va og’ir qumoqli
b) o’rta qumoqli
v) yengil qumoqli
g) qumlok va qumli 
o. 
o’. 
e. 
k. 
10 
11 
12 
13 
Sho’rlanish
Yuvilish
Tosh 
aralashgan 
Gipslashgan 
Darajasi 
a) kam 
b) o’rta 
v) kuchli
km.
o’r. 
kl. 
16 
17 
18 
Chirindi
Fosfor bilan 
Kaliy bilan 
Ta'min-lanligi 
a) juda past
b) past 
v) o’rta
g) baland
d) juda baland
jp 
p 
o’ 
b.
jb
 
 
7-BOB. TUPROQLARNI XARITALASHDA KAMERAL ISHLARI 
7.1. Daladan olib kelingan ma’lumotlarni qayta ishlash, olingan tuproq 
namunalarini ko‘rib chiqish va jurnal bilan solishtirish 
Dala ishlari tugagandan so’ng tuproqshunos keltirilgan materiallarni tartibga 
solishi kerak. Bunda tuproq namunalari quritilmagan bo’lsa, quritish kerak va 
namunalarni har bir kesma bo’yicha, agar iloji bo’lsa, tuproq tiplari bo’yicha 

---

99 
ajratib chiqib, yana qaytadan morfologik belgilarini o’rganib chiqish va aniqlik 
kiritish zarur. 
Shundan keyin tuproq namunalarini alohida-alohida maydalab o’lchami 0,1 va 
0,25 mm li elakchalardan o’tkaziladi. 
Tuproqni Amaliy taxliliga topshirish rejasi tuzilganda, bir necha asosiy 
kesma va ulardan olingan namunalar har tomonlama chuqur taxlil qilinishi kerak. 
Tuproq taxlilining asosiy turlari: 
Mexanik tarkibini aniqlash: 
Tuproq tarkibidagi chirindini aniqlash: 
Tuproqniig muhiti (reaktsitsiyasi) ni aniqlash; 
Tuproqning singdirish qobiliyatini va singdirilgan kationlar tarkibini aniqlash: 
Suvli so’rim taxlili; 
Tuproq tarkibidagi karbonat va gipsni aniqlash; 
Tuproqning mineralogik tarkibini aniqlash; 
Tuproq tarkibidagi azotni, harakatchan kaliy, fosforni aniqlash. 
Tuproq namunalarini qanaqa taxlil qilish kerakligiga qarab quyidagi tartibda 
taxlilga topshirish 15-jadvali tuziladi. 
15-jadval
Tuproq namunalarini taxlil qilish uchun laboratoriyaga topshirish jadvali
 
Ke
sma
B
o’z
tupro
q
q
atl
am 
chu
q
urligi
, 
sm
M
exa
nik 
tar
kibi
rN
C
hirindi
№
R
2O5
K
2O
S
ingdi
rish
Ka
rbona
t 
Gi
ps
S
uvli
so’r
im
1 
0-15 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
15-35 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
35-50 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
50-80 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
O‘zbekiston Respublikasida qishloq xo‘jaligida foydalaniladgan yer 
maydoni kam bo‘lganidan, u ishlab chiqarsh vositasining eng muhim qimmatbaho 
manbalaridan hisoblanadi. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida yerlarning 
imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish uchun tuproqning xossalari, uning 

---

100 
meliorativ holatlari shuningdek potensial (tabiy) hamda effektiv (sun’iy) 
unumdorligi, kabilarning ilmiy asoslangan ishonchli ma’lumotlar kerak bo‘ladi. 
Qishloq xo‘jaligida foylaniladigan yer to‘g‘risidagi ya’ni xar bir jamoa 
shirkat va fermer xo‘jaliklarining yerlari haqidagi ma’lumotlar, shu xo‘jalik uchun 
tuzilgan tuproq, tuproq bonitirovkasi, tuproqlarning sho‘rlanish darajasi haqida 
tuzilgan xaritanomalarda beriladi. Bu xaritanomalarda xo‘jalik tuproq 
qoplamining xilma-xilligi, ya’ni ayrimlari asoslanib xo‘jalikning har bir ekin 
maydonida qanday tuproq borligi aniqlanadi. 
Tuproqqa qayta ishlov berish, orqali ishlav berish, sug‘orish me’yori va 
muddati, qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish muddati, o‘g‘itlash me’yori va muddati 
va boshqa agrotexnik tadbirlarni ilmiy asosda olib borishda tuproq xaritasining 
axamiyati katta. 
Respublikamizning sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan maydonlaridagi 
shirkat va fermer xo‘jaliklarining tuproq xaritalari 1:5000 va 1:10000 nisbatda 
(masshtabda) tuziladi. Ulardagi 1sm joyga 50m yoki 100m, ya’ni 1sm joyga 2 
gektar yoki 1 gektar yer maydoni to‘g‘ri keladi. Tuproq xaritalari xo‘jalikning shu 
nisbatdagi yer tuzish rejasiga chiziladi. Bu rejada aholi yashash joyi, sug‘orish 
shaxobchalari, ariqlar va ochiq zovurlar, yo‘llar, simyog‘ochlar, qishloq xo‘jaligiga 
yaroqsiz bo‘lgan yerlar hamda sug‘oriladigan dalalarning chegarasi tasvirlangan 
bo‘ladi. 
Har qaysi maydon tartib raqamga ega bo‘lib, xo‘jalik maydonlari konturlar 
qaydnomasida aksini topgan. 
Tuproqshunoslik tomonidan qabul qilingan umumiy belgilar bilan rejada 
xar xil qishloq xo‘jalik yer turlari ko‘rsatiladi: sug‘oriladigan haydalma yerlar, 
lalmikor haydalama yerlar, o‘tloq, yaylov, botqoqlar, ko‘p yillik daraxtlar, 
tokzorlar, o‘rmonlar, noqulay yerlar, do‘ng hamda shartli belgilar ham berilgan 
bo‘ladi. 
Rejada tuproq qoplami tarkibining ya’ni ayirma va tur xillarining rang, 
konturlari ko‘rinishida berilgan. Har qaysi tuproq ayirmasi xaritada o‘z tartib
raqamiga ega bo‘ladi. Bu raqamlar quyidagicha: kontur raqami maydon, tuproq 

---

101 
ayirmasi raqami yirikroq, shu bilan asosiy kesma x belgi va raqam yordamchi 
tuproq kesmasi x belgi va raqamda beriladi. Xilma-xil tuproq ayirmalari shu tarib 
raqamlar asosida umumiy jadvalga birlashtrilgan bu jadval –tuproq xaritasi 
ekspliksiyasi deb ataladi. Eksplikatsiyada tuproq ayirmalarning asosiy
ko‘rstkichlari bo‘yicha quyida tasniflar berilgan. 
Tuproqning mexanik tarkibi: tuproqni tashkil qiluvchi zarrachalarning katta-
kichikligini tasvirlaydi. Tuproqning tarkibini xar xil kattalikdagi kumli va loyli 
zarrachalar tashkil qiladi. Loyli zarrachalarning o‘lcham 0,01 mmdan kichik, 
qumli zarrachalarning o‘lchami 0.01 mmdan katta bo‘ladi zarrachalar tashkil
qilad. Tuproqdagi qumli va loyiq zarrachalarning, tuproq miqdorining necha 
foizini tashkil qilishiga qarab, tuproqning mexanik tarkibi bo‘yicha: loyli, og‘ir, 
rta, engil qumoqli, qumloqli, kumli deb ataluvchi nomlari kelib chiqadi. 
Xaritanomaning ekspliksiyasida tuproqning mexanik tarkibi haydalma 
qatlam (0-30sm), ildiz oziqlanadigan qatlam (30-100sm) va tuproq tagi gruntlari 
(100-200sm)ga qlohida –alohida bo‘lib ko‘rsatiladi.