O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

2.1-rasm. Kimyoviy moddalar kelib chiqishini aniqlash biroz mushkullik tug‘-
diradi, chunki ular har ikkala man’badan ham kelib chiqadi. Havoni ifloslan-
tiruvchi akrolein bunga yaqqol misol bo‘la oladi: kishilar turli organik moddalarni 
yoqishi sababli ekzogen akrolein ta’siri ostida qoladilar (masalan tamaki, qazib 
olinagigan yoqilg‘i), ichki biologik jarayon holatini olib qaraydigan bo‘lsak lipit 
peroksidasyon holati. 
Bu atama kundalik hayotdagi lug‘atdan joy olmagan, hatto ba’zi ilmiy 
adabiyot-larda ham bu noto‘g‘ri talqin etiladi. Zaharli moddalar oldindan zaral 
yetkazuvchi joylar haqida ma’lumot bera oladi, masalan, spirt gapotoksikant 
hisoblanib yuqori dozada jigarga ziyon yetkazadi, kadmiy esa nefrotoksikant 
hisoblanib buyrakka yetkaziluvchi zarar bilan bog‘liq. 
 
 

---

45 
2.2. Kimyoviy zararlanish holatlari
 
Turli hildagi minglab molekulyalar ham tabiiy, ham sun’iy tarzda tirik 
to‘qimalar bilan birgalikda kimyoviy moddalar ta’siri ostida keng ko‘lamdagi 
patologik kelib chiqishlarni yuzaga keltiradi. Kimyoviy zaharlanish ta’siri ostida 
bo‘lgan molekulyar mexanizmlarni aniqlash biologik jihatdan oson emas. Inson 
organizmiga ta’sir etuvchi turli omillar toksik holatlarni o‘rganish jarayonini 
yanada murakkablashtiradi: ba’zi kimyoviy moddalar uchun ta’sir tabiattan 
uzluksiz emas balki muddatli bo‘lishi mumkin, ya’ni biror daqiqa yoki soat 
mobaynida davom etadi, boshqa kimyoviy moddalar ta’siri esa kishilarning butun 
bir hayoti yoki umrining katta qismida davom etishi mumkin
4
.
Hatarni baholash jarayoni ma’lum bir shaxslarning faoliyatiga qarab 
baholanadi, ya’ni ular o‘z sevimli mashg‘ulotlari yoki kasblari sababli turli omillar 
ta’siriga duch keladilar, masalan, rassomlar kundalik turmush tarzida buyoqlardan 
foydalanish jarayonida yoki mehaniklar ustahonalarda ishlatiladigan turli kimyoviy 
moddalar ta’siriga duch keladilar. Bu omillar ta’sirini o‘rganish ma’lum bir diqqat-
etiborni talab etadi. 
Zaharlanish holatlarini o‘rganish soddalashtirishda, kimyoviy ta’sir odatda 
to‘rt turkumga ajratiladi. Birinchidan, o‘tkir ta’sir qilish holati ya’ni 24 soat yoki 
undan kam vaqt mobaynida uchraydigan kimyoviy zaharlanish holati xususiyatlari. 
Bunday holatlarda toksikologlar bemorlarga klinik sharoitda zudlik bilan yordam 
ko‘rsatishlari zarur, bu holat bemorlar ataylab yoki bilmagan holda yuqori dozali 
dori yoki boshqa kimyoviy moddani ichib yuborishlari oqibatida sodir bo‘ladi. 
Bunday zaharlanish holati alomatlari bezovtalik, asabiylashish, qattiq bosh 
og‘rig‘i, bir oz bosh og‘rig‘i, tartibsizlik, diareya, mushak talvasalari, tirishishlar 
yoki hatto o‘lim holati bo‘lishi mumkin. 
Yana bir zaharlanish holati 3 oy yoki undan ko‘p davom etishi mumkin 
bo‘lgan holat bo‘lib, bu qayta dozaning oshib ketkanlik holati yoki biror kimyoviy 
4
Boelsterli UA. Mechanistic toxicology: the molecular basis of how chemikals disrupt biological targets. 2nd ed. Boka Raton: 
KRK Press; 2007. 

---

46 
moddaning uzoq muddat davomida ta’siri natijasi bo‘lishi mumkin, ya’ni oziq- 
ovqat, ichimlik suvi yoki havo ta’siri ostida. Bu holat, shuningdek, kasbiy 
omillarni ham o‘z ichiga kiritadi, ya’ni bosmaxona sharoitida siyohning uzoq vaqt 
mobaynidagi ta’siri va hokozo.