O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

4.5-rasm. Plazma membranasida vazifa bajaruvchi nasoslar, ER va boshqa ichki 
hujayra bo‘linmalari kaltsiyning “erkin” darajalarini hujayralarda normal darajada 
ushlab turadi. “Kaltsiy nazariyasi” ga muvofiq ravishda, reaktiv metabolitlar bu 
nasoslarga hujum qilib, ularning faoliyatini buzilishiga olib keladi va oqibatda 
kaltsiy darajalari nazorati yo‘qoladi. Bu kaltsiy miqdoriga bog‘liq bo‘lgan jarayon 
hujayraning ichdan yemirilishiga sabab bo‘ladi. 
 
3. Erkin radikal ishlab chiqarish. Aerobik organizmlarning (oksibiontlar) 
tirik qolishi mitoxondrial nafas olishda O
2 
mavjudligini
talab
etadi, bu jarayon O
2 
ga to‘rt elektronlarning bosqichma-bosqich qo‘shilib borish jarayonini o‘z ichiga 
oladi. Bu jarayon unchalik samara bermasligi ehtimoli bor, O
2 
ning unchalik katta 
bo‘lmagan foizi mitoxodriydan “sizib chiqib ketishi” mumkin. Bu holat 1960-
yillarda Duke universiteti qoshida izlanish olib boruvchi tadqiqotchilar MkKord va 
Fridovichlar tomonidan tasdiqlangan.
Aerobik hujayralar fermentlarni ishlab chiqarishi oqibatida superoksid 

---

97 
detoksikatsiya yuzaga keladi - O
2
qisqarishidagi bir elekronli mahsulot - bu zararli 
tur oddiy hujayra metabolizmida shakllanishi tasdiqlangan. Taqdiqitchilarning
aniqlashicha, hujayralar SOD (superoksid) ning ko‘p shakllariga ega bo‘lib,
sitozolik temir, tsinkdan iborat shakl, mitoxondrial shakl va rux (marganets) shular 
jumlasidandir. Superoksid O
2
to‘liq tiklanmasligi sabab shakllanuvchi birgina 
reaktiv tur emas (4.6-rasm).
4.6-rasm. Kislorodning reaktiv turlari bo‘lgan superoksid, peroksid vodorod va 
gidroksil radikallar normal metabolik jarayonlarda shakllanadi (masalan, 
metaxondrik nafas) yoki ma’lum bir kimyoviy moddalar ta’siri ostida (masalan, 
xinonlarning oksidlanish-qaytarilish jarayoni yoki mis kabi oksidlovchi-
qaytaruvchi metallar kabi [Ku] Fe]). Makromolekulyar oksidlanishning hosil 
bo‘lishi hujayra o‘limiga turtki bo‘luvchi sabablardan biridir.

---

98 
Ikkinchi elektronning qo‘shilishi O
2
2-
ni shakllanishiga olib keladi, bu 
biologik tizimlarda uning proton qo‘shilgan shakli, ya’ni perekis vodorod [H
2
O
2
] 
shaklida uchraydi. Uchinchi elektronning qo‘shilishi biokimyo fanida eng ko‘p 
reaktsiyaga kirishuvchi turlardan biri bo‘lib, gidroksil radikal deb ataladi (HO
•
), 
tiklanish jarayonining to‘rtinchi bosqichi suvni hosil qiladi (H
2
O). Barcha kislorod 
metabolizmi zararli mahsulotlari reaktivlar deb atalib, ularning qayta ishlab 
chiqarilishi biologik tizimda “"Oksidatif stress" deb nomlanadi, bu jarayon 
bugungi kun biotibbiyot fanida keng ko‘lamda o‘rganiluvchi jarayonlardan biridir. 
Superoksid ikki molekulani H
2
O
2
ga aylantirishi jumboqdek tuyuladi, 
chunki H
2
O
2 
oksidant sanaladi, nima uchun hujayralar bir zararli turni boshqa bir 
zararli turga aylantirishi kerak, degan savol tug‘ilishi tabiiy. H
2
O
2 
ni darhol 
detoksikatsiya holatiga olib keluvchi ikkinchi guruh fermentlarining kashf etilishi 
usbu jumboqni yechimini topishda ahamiyatli rol o‘ynadi, oksid radikallariga 
nisbatan himoyada muayyan bir fermentlarning faoliyati ketma-ketligi super-
oksidni H
2
O
2
orqali H
2
O ga aylantiradi. Keyingi tadqiqot ishlari aerobik 
hujayralardagi ko‘pgina fermentlarni H
2
O
2
zudlikda detoksiklashgan holatini 
ko‘rsatib berdi, bu o‘z ichiga kataliz, glutotinperoksidaz va peroksiredoksinni 
oladi. 
Hujayralar superoksid va H
2
O
2
zararsizlantirish bo‘yicha ehtiyotkorlik 
choralarini ko‘radi, chunki bu turlar gidroksil radikallarining yetakchilari 
hisoblanib, hujayralarga qattiq tarzda zarar yetkazadi. 
Fentonning klassik reaktsiyalarida temir va mis ionlarining mavjudligi 
gidrooksil radikallarning shakllanishida H
2
O
2 
fragmentlarini ta’minlab beradi. 
Ushbu metallar ionlari odatda DNK orqa miyasidagi fosfat saxaroza va 
oqsillarning faol markazi bilan bog‘liq, gidrooksil radikallar agar H
2
O
2
tarkibida 
metak bo‘lgan
makromolekula
miqyosida diffuziyaga uchrasagina shakllanadi. 
Gidrooksil radikallar bu yo‘nalishda shakllanib, zudlik bilan oksidlanishga 
moyil bo‘lgan zaif oqsilllardagi nukliofil aminokislotalarga hujum qiladi, 
shuningdek, DNK ning azot asoslariga. Gidrooksil radikallarni to‘xtatish juda 
mushkul. Bu holat bilan kurashishning eng to‘gri yo‘li kataliz va boshqa himoya 

---

99 
fermentlari orqali uning yetakchi H
2
O
2
ni yo‘q qilishdir. DNK asosida guanin 
oksidlanishga moyil bo‘lgan eng nozik tizim bo‘lib, 8-oksiguanin va xalqasimon 
tur bo‘lgan FAPY-guaninga aylanadi (4.7-rasm). Bu turlar davomiy ravishda 
radikallarning ishlab chiqarilishi oqibatida to‘satdan inson hujayralarida paydo 
bo‘ladi. Bir necha minglab 8-oksiguanin va FAPY-guanin moddalari inson 
hujayrasida har kun tasodifan paydo bo‘ldi, bu o‘z navbatida irsiy zararni yuqori 
darajasini ko‘rsatib beradi.
Aerobik organizmlarda mutatsiya holatlari kuzatiladi, hujayra oqsillaridagi 
ko‘plab aminokislotalar gidrooksil radikallari tomonidan zararlanadi. Tarkibida 
metionin va tsistin bo‘lgan aminokislotalar ayniqsa zararlanishga moyil bo‘ladi, 
tsistin sulfenik kislota va disulfide tsistinga aylanadi (4.7-rasm).