O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
-rasm. Turli kimyoviy moddalarning biofaollashuvi kimyoviy jihatdan barqarorlik va toksiklik darajasini T 1/2
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
4.2-rasm. Turli kimyoviy moddalarning biofaollashuvi kimyoviy jihatdan
barqarorlik va toksiklik darajasini T 1/2 belgilanishi bilan farqlanuvchi metobo- litlarni keltirib chiqaradi. Odatda agar barqaror metabolit CYP450 katalitik tsikl davrida shakllansa u holda u zudlik bilan fermentdan tarqalib, natijada hujayradan chiqib ketadi. 88 Reaktiv biofaollashuv mahsulaotlari uchun bunday holat kamida 4 hil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. 4.3-rasmda ko‘rsatilgandek, ba’zi metabolitlar juda qisqa vaqt mobaynida mavjud bo‘ladi (masalan, mikrosoniya diapozonida). Yana bir boshqa holat yuzaga kelaishi mumkin, agar reaktiv metabolit yetarlicha barqaror bo‘lib CYP katalitik kameradan chiqib ketsa, lekin o‘zi shakllangan hujayradan chiqib keta olmasa (holat 2, 4.3-rasm). Bunday natijalar kamdan-kam uchraydi, chunku jigar hujayralari juda kichik. Bu holatdan kelib chiqgan holda shuni aytish mumkinki, uzoq muddat mavjud bo‘luvchi reaktiv metabolitlar fermentativ muhitni oldini olish maqsadida odatda hatto qisqa vaqt mobaynida bir necha hujayra diametrlaridan o‘tadi. 16 Bir necha soniya yoki undan ortiqroq bo‘lgan vaqt mobaynida parchalanish davriga ega bo‘lgan reaktiv metabolitlar aynan bir organdagi qo‘shni hujayralarga ham zarar yetkizishi mumkin (holat 3, 4.3-rasm). Bu holat keng tarqalgan va ko‘p organlar turli hujayralardan tashkil topganligini anglatadi, bunday turli hujayralar ksenobiotiklarni qayta ishlab chiqarish yoki reaktiv metabolitlarni zararsiz- lantirishdagi qobiliyatlari bilan farqlanadi. Yana bir klassik misolni keltiradigan bo‘lsak, vinil xlorid sabab yuzaga keluvchi jigar angiosarkomasi. Jigar hujayralarida vinil xlorid reaktiv metabolitga aylanib juda zaif bo‘lgan jigar qon tomirlari ichidagi qo‘shni endotelial hujay- ralarni zararlaydi. Yana bir keng tarqalgan holatda reaktiv metabolitlar bir necha daqiqa yoki undan ko‘p vaqt davrida o‘zi shakillangan organdan chiqib ketgungacha mavjud bo‘ladi (4-holat, 4.3-rasm). Qon aylanish tizimiga qo‘shilgan metabolitlar butun tana bo‘ylab harakat qilib boshqa to‘qimalarga ham zarar yetkazadi. Bu holat chekish bilan bog‘liq bo‘lgan saraton kasalligida muhim ahamiyat kasb etadi, chunki tamaki tutunidagi kimyoviy moddalar reaktiv metabolitlarga qadar butun tana bo‘ylab so‘rilgunga qadar o‘pka yoki jigarda biofaollashishi mumkin. O‘pka saratoniga qo‘shimcha tarzda tamaki chekuvchilar periferik organlar, ya’ni oshqozon osti bezi, buyrak va 16 Leung L et al. Metabolik aktivation in drug-induked liver injury. Drug Metab Rev. 2012; 44:18–33. |
