O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
metabolomika deb ataladi.
To‘qimalar va biosuyuqliklardagi metabolit kontsentratsiyasini o‘zgarishi inson tanasining ozuqlanishi yoki hastalik holatida muhim ahamiyat kasb etadi. Umuman olganda 1500 metabolitlar to‘qimalardagi muhim biologik jarayonlarda ishtirok etadi, yangi metabolitlarning yuzaga kelishi yangi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday hollarda laboratoriyalarda yangi uslublardan foydalanish maqsadga muvofiqdir, biroq ma’lumotlar bazasining ahamiyati muammolarni yechimini topishda yetakchi rol o‘ynaydi. Nazorat savollari 1. Toksikodinamika deganda nimani tushunasiz? 2. Kimyoviy moddalar hujayralarga qanday salbiy ta’sir qiladi? 3. To‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat yoki metabolizmga bog‘liq bo‘lgan harakat deb nimaga aytiladi? 4. Retseptorlar va dori vositalariga nisbatan javoban reaktsiyalar. 5. Metabolizmga bog‘liq bo‘lgan toksik holatni kelib chiqish sabablarini tushuntirib bering. 6. Metabolit bilan bog‘liq oraliq toksiklik holatini aniqlovchi qanday omillar mavjud? 7. Metabolit barqarorlik deganda nimani tushunasiz? 8. Reaktiv metabolitlar hujayralarga qanday salbiy ta’sir ko‘rsatadilar? 108 9. Mexanik toksikologiya haqida tushuncha bering. “Omiks” davri nima? 10. Transkriptom, proteom, metabolom va toksiklik holati o‘rtasida qanday bog‘liqliklar bo‘ladi? 5-BOB QARSHI KURASH – ZAHARLANISHGA MOSLASHUV Tinchlantiruvchi barbiturat preparatlarining keng qo‘llanilishi olimlarga bu preparatlardagi g‘ayriodatiy bir xususiyatni aniqlashlariga yordam berdi: bu preparatlar qayta-qayta qo‘llanganda, ta’sir ko‘rsatishi keskin pasayib, ilk marta qo‘llanganidagi ta’sir darajasiga erishish uchun preparat dozasini oshirib borish zarur bo‘lardi. Bunday jismoniy chidamlilik olimlarni enzim qo‘llashni tatbiq etishga undadi: uzoq davom etadigan zaharlanish holatida jigar va boshqa to‘qimalar enzimlar ta’sirini kuchaytiradi; bu enzimlar ksenobiotiklarni suvda eriydigan metabolitlarga hamda metabolitlarni peshob va jigar suyuqligi orqali organizmdan chiqarib yuboruvchi membrana tashuvchilariga aylantiradi. Bu jarayonda ksenosensorlar harakati aks etadi, ya’ni ikki funksiyali oqsil tanachalari organizmga kirgan ksenobiotiklarni aniqlab, organizmni ulardan tozalashga qaratilgan keng transkriptsion qarshi reaksiyalarni ishga tushiradi. Bunday moslashuvga xos o‘zgarishlar ksenobiotiklarning toksikokinetik ta’sirini o‘zgartirish orqali organizmni himoya qilishi chog‘ida, hujayraosti qatlamda to‘qimalarni reaktiv metabolitlardan himoya qilishga yo‘nalgan transkriptsion o‘zgarishlar boradi. Elektrofillar yetkazgan hujayra yoki oqsildagi shikastlanishni aniqlash mobaynida, hujayralar ksenobiotiklarning toksikodinamik ta’sirini bostirish uchun turli yo‘llar bilan transkriptsion reaksiyalarni kuchaytiradi (issiqlik shoki ta’siri, antioksidant ta’sir, donador bo‘lmagan oqsillar ko‘rsatadigan ta’sir va NFkB o‘tkazish yo‘li). Organizmga tashqaridan kiradigan toksikantlarni parchalash va hosil bo‘lgan metabolitlardan organizmni tozalash qobiliyati sut emizuvchilar organizmi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Biroq yaqinda olimlar jigarning ksenobiotiklarni 109 detoksikatsiyalash qobiliyati doimiy bir xil emasligini aniqlashdi, ya’ni hujay- ralardan yot bo‘lgan moddalarni yo‘q qilish uchun jigar hujayralari biotrans- formatsiya va chiqarib yuborish yo‘llari faoliyatini eng yuqori ko‘rsatkichda oshiradi. Fandagi bunday kashfiyotlardan so‘ng bu hujayralarning yuqoridagi xusu- siyatlari ortidagi transduksiya mexanizmi hammani qiziqtirib qo‘ydi: qanday qilib mitti barbiturat molekulasi oqsillarda ksenobiotiklar bilan kurashish xususiyatini hosil qilgan holda tanlov yo‘li bilan yadro genlari reaksiyalarini bunday kuchaytirishi mumkin? Bu mavzuda olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida, ksenobiotiklarga qarshi moslashuv reaksiyalari borishini ta’minlovchi qator ksenosensor oqsillar aniqlandi. Ushbu bobda, dastlab, zaharlanish jarayonining toksikokinetik fazasida bu mexanizmlar ksenobiotik metabolizm va membrana tashuvchilari ta’sirini kuchaytirish orqali organizmni qanday qilib himoya qilishini bilib olamiz. So‘ng esa hujayraosti qatlamda zaharli ksenobiotiklar keltirib chiqargan shikastlovchi mexanizmlarga qarshi kurashuvchi toksikodinamik moslashuv reaksiyalari haqida ham to‘xtalib o‘tamiz. Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|