O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

3.6. Кsenobiotik tashuvchilar 
 
Ko‘p yillar davomida bu jarayonlarda shular aniqlandiki, nafaqat toksik 
moddalar balki membrana tashuvchilar ham natijalarga omil bo‘ladi. 
Molekulyar genetika yuzlab genlarni aniqladi, bu genlar membrana 
tashuvchilarni kodlaydi, ularning aksriyati ikki guruhga mansubdir, tashuvchilar 
guruhi va eruvchan tashuvchilar guruhi. Insonlardagi birinchi guruh 49 genni o‘z
ichiga oladi, bu genlar substratlarni faqat bir yo‘nalishga yo‘llaydi.
Bu genlarga bog‘liq oqsil moddalari tizimi muhim bo‘lib, hujayralardan 
ksenibiotiklar va ularning metabolitlarini surib chiqaradi. Ikkinchi guruh 300 genni 
o‘z ichiga qamrab olgan bo‘lib, bu genlar inson genomida mavjud. Bu guruh ikki 
yo‘nalishga yo‘llashi bilan ajralib turadi. Substratlar tuxumdon orqali chiqadi. 
Birinchi guruhga nisbatan bu guruhda jarayon sekin kechadi. Har ikki tizim ham 
keng ko‘lamli fiziologik faoliyatni tashkil etib, garmonlar, ozuqa moddalari, 
metabolitlar, kofaktorlar va eykonozoid kabi endobiotiklarni tashilishida yetakchi 
omil hisoblanadi.
Farmakologiya va toksikologiya sohalarida asosiy e’tibor to‘rt hil tashilish 
holatiga qaratiladi: ichak orqali ksenobiotiklarning og‘iz boshlig‘idan chiqish 
holati, jigarda tanaga yod bo‘lgan kimyoviy moddalarning qayta ishlanish holati, 
ksenobiotiklar va ularning metabolitlarini buyrak orqali chiqarilishi holati va 
qonga singib kirish holati. Platsenta ham muhim fiziologik parametr bo‘lib 

---

81 
fiziologik tashuvchanlik jarayonida qatnashadi. 
3.9-rasm. Buyrakda sodir bo‘luvchi uchki jarayon qay darajada tanaga yod 
bo‘lgan kimyoviy moddalarni siydik orqali tanadan chiqib ketishi samaradorligini 
kuzatadi: filtrlash, faol sekretsiya va nofaol riabsorbtsiya. Diagramma sodda-
lashtirilgan va qon tomirlari ko‘rsatilmagan.