O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

Ba’zi tog‘ridan-tog‘ri harakat qiluvchi kimyoviy moddalarning oqsil 
hujayralarini toksik holatga olib kelishdagi harakati 
Toksik modda 
 
Tabiiy yoki sin’iy 
kelib chiqishi 
Toksik ta'sir 
Moljallangan nishon 
«retseptor» 
Capsaikin 
Garmdori va 
qalampirlar 
Ko‘z, teri va o‘pka 
TRPV1 vanilinga oid 
retseptorlar (og‘riq 
qo‘zg‘atuvchi ) 
Di-(2-
ethylhexyl) 
phthalate 
(DEHP) 
Sun’iy 
(polivinilxlorid 
ishlab chiqarish 
jarayonida keng 
foydalaniladigan 
plastifikator) 
Peroksizom tarqatish, 
reproduktiv 
yo‘llarining 
nuqsonlari, saraton 
(kemiruvchilar) 
Faollashtirilgan Peroksisom 
Proliferator Retseptor 
(PPAR). PPAR katta guruhi 
lipidlar metabolizmi, 
immunitet, yurak qon 
tomirlari faoliyatida muhim 
rol o‘ynaydi. 
Dietilstilbest-
rol 
Sun’iy estrogen, 
o‘tmishda ho-mila 
tushishini oldini 
olishda 
qo‘llanilgan 
reproduktiv 
to’qimalardagi 
o‘simtalar (nurlangan 
onalar avlodi) 
Estrogen retseptori (ERα) 
Dioksin 
Sun’iy, 2,4,-D 
defoliantsintez 
salbiy ta’siri
Muntazam akne 
(xlorakne) homila 
anomaliyasi,
Saraton 
Ahr (Aril uglevodorod) 
retseptor-qabul qiluvchi 
(nusxa ko‘chirish omili) 
Tsianist 
vodorod 
Sun’iy 
Nafas etishmovchiligi 
Sitoxrom oksidaz 
(Mitoxondrial oqsil) 
Mikrotsistin 
Tsianobakterial 
Mikrotsistin (ko‘k-
yashil suv o‘tlari) 
Jigar zararlanishi 
Protein fosfatazlari 1 va 2А 
(fosfat guruhini chetlatish 
orqali oqsil faolligini 
boshqaradi) 

---

86 
Tavetin A 
Sariq oleander 
Yurak stimulyatsiyasi 
Na + , K + -ATFaza (Nerv 
hujayralarini mustahkam-
lanishini saqlovchi ion) 
Striknin 
Ignatia loviyasi 
Asabiy holat 
(Titishish-sudorga) 
Glisin qabul qiluvchi (xlorid 
ion harakati) 
 
4.2. Меtabolizmga bog‘liq toksik holat (zaharlanish) 
 
Toksikologik biofaollashtirish bu zararsiz bo‘lgan aralashmalar metobol-
lashuvi natijasida toksik metabolitlarga aylanishi jarayoni bo‘lib, bir qator 
ksenobiotiklarni toksik holatini kuchaytiradi (4.2-jadval). Bu hodisa tadqi-
qotchilarni qiziqishini oshirib ularni jigardagi individual molekulalar duch 
keladigan metabolik o‘zgarishlarga oydinik kiritishga undaydi. Bunda detok-
sifikatsiya holati va toksiklik holatini kelib chiqish sabablari o‘rganiladi.
4.2-jadval
Jigar va boshqa organlarda reaktiv metabolitlar orqali
hosil bo‘lgan kimyoviy patologiya tanlovi 
 
Tashqi kimyoviy modda,
undan foydalanish yoki 
uning dolzarbligi 
Mo‘ljalga olingan 
organ va zaharli 
sindrom 
Metabolik o‘zgartirish 
va zaharli metabolit 
Mo‘ljalga 
olingan 
asosiy 
hujayra 
Akrilamid (kimyoviy 
sanoat reagenti va atrof 
muhitni ifloslantiruvchi 
modda, oziq-ovqat kraxmal) 
Jigar saratoni (faqat 
kemiruvchilarda 
sinalgan, kishilar 
organiz-mida aniq 
emas) 
CYP450 tomonidan 
oksidlanish (epoksid) 
genetik 
material 
(DNK) 
Benzo [a] benzopirendan 
(tamaki yonish mahsuloti) 
O‘pka saratoni 
(plyus 
boshqa organlar) 
CYP450 (× 2) va 
epoksid gidrolaz 
( «Diol epoksid ') 
genetik 
material 
(DNK) 
Brombenzol (erituvchi va 
motor moyiga qo‘shimcha) 
Jigar (jigar nekrozi) 
CYP450 (epoksid) 
Hujayra 
oqsillari 
Geksaxlorobutadien 
(kauchuk ishlab chiqarish) 
Nefrotoksik holat 
(buyrak 
nekrozi) + boshqa 
organlar 
Glutatyon-S - 
transferaz 
+ peptidazlar 
(«kon’yugativ 
tsisteina») 
Hujayra 
oqsillari 
2-naftilamin 
(to‘xtatilgan bo‘yoq va 
rezina tarkibi) 
Qovuq (Hujayra 
ichidagi shish 
(o‘sma) 
CYP450 va 
sulfotransferazlar va 
N-atsetil transferazlar 
genetik 
material 
(DNK) 
 

---

87 
1. Metabolit bilan bog‘liq oraliq toksiklik holatini aniqlovchi omillar. 
Bio-faollashtirish ayniqsa, DNK va oqsillarga hujum qiluvchi reaktiv 
metabolitlarni jamlaganda havfli. Bunday “oraliq reaktiv mahsulotlar” e’tiborni 
tortadi, chunki ular hujayra makromolekulalari bilan reaktsiyaga kirishib xilma-
xillikni keltirib chiqaradi. Umuman olganda bunday metabolitlar tufayli yuzaga 
keluvchi zaharlanish turi bir necha muhim omillarga bog‘liq. Odatda agar barqaror 
metabolit katalitik sikl CYP450 mobaynida shakllansa, tezda fermentdan 
tarqalib oxir-oqibatda chiqib ketadi. Vaziyat boifaollashuv jarayoni reaktiv 
mahsulotlari uchun buning aksi bo‘lishi mumkin. 4-holatda natija bir hil bo‘lishi 
ehtimoli bor.
Metabolit barqarorlik. Kimyoviy barqarorlik hujayra muhitidagi metabolit 
barqarorligini belgilaydi va hujayra makromolekulalari bilan reaktsiyaga 
kirishgunga, fermentativ detoksik holatga kelguncha yoki to‘satdan yemirilgunga 
qadar qancha vaqt mobaynida biologik muhitda mavjud bo‘lishi va unga 
aralashishini taqazo etadi.
Ichki hujayra kontsentratsiyasini 50% ga tushirish uchun lozim bo‘lgan vaqt 
biofaollashuv mahsulaotlari tomonidan yetkaziladigan zararni bashorat qilishda 
juda muhim (4.2-rasm).