O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Alkogolning molekulyar toksikligi
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
9.5. Alkogolning molekulyar toksikligi
Alkogol asl bioaktivatsiyaga bog‘liq toksikant bo‘lib, uning birlamchi toksik ta’siri organizmda paydo bo‘lgan reaktiv metabolitlar tomonidan birlashtiriladi. Ko‘p alkogol iste’mol qiluvchi insonning jigari va boshqa to‘qimalari DNK va oqsil kabi hujayra makromolekulalariga osonlikcha hujum qiluvchi murakkab elektrofil turlarga kuchli ta’sir o‘tkazadi. Shunday bo‘lishiga 222 qaramasdan, 4-bobda ko‘rib chiqqanimizdek, makromolekulyar adduktlarning paydo bo‘lishi ko‘plab kimyoviy toksik sindromlarga asos bo‘lishi bilan, bunday kimyoviy ta’sir toksikligini keltirib chiqaruvchi aniq molekulyar jara- yonni aniqlash murakkabdir. 9.2-rasm. Etanol metabolizmi turli oraliq reaktiv mahsulotlar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi, ular esa o‘z navbatida asosiy beshta yo‘l orqali jigar proteomasiga zarar yetkazadi. Rasmdagi raqamlar matnda muhokama qilinadigan har bir yo‘lning ketma-ketligini anglatadi. 1. Oqsil adduktlar. Spirtli ichimliklar ta’siridagi metabolizmda, oqsillar zaharlanishi kamida beshta yo‘l orqali sodir bo‘lishi kuzatiladi, bunda surunkali alkogol iste’molchisining jigari proteomi oqsil modifikatsiyalarining haqiqiy “kimyoviy ozuqasi” hisoblanadi (9.3-rasm). Zamonaviy texnologiya sohasidagi cheklashlar sabab, oqsil adduktlari spektrini alkogol iste’mol qiluvchi shaxsning jigari bilan birgalikda toliq baholash 223 mushkul vazifadir; shunday ekan, alkogol bilan bog‘liq kechadigan kasallik shakllanishi jarayonida oqsilni zaharlovchi bu kimyoviy yo‘llarning qaysi biri eng muhim ekanligi hamon noma’lum bo‘yicha qolmoqda. Oqsil adduksiyasiga olib keluvchi birlamchi yo‘l etanolning ADH, CYP2E1 yoki kataliz bilan oksidlanishi jarayonida paydo bo‘ladigan atsetaldegid orqali vositalik qiladi. Bu 9.3-rasmda “1” raqami bilan ko‘rsatilgan. Atsetaldegid moddasi reaktiv elektrofil bo‘lmasa ham, etanol oksidla- nishining birlamchi moddasi sifatida u surunkali alkogol ichuvchi kishining jigarida katta miqdorda to‘planadi va uning ko‘pligi boshqa biogen aldegidlarga qaraganda reaktivligini kamaytiradi. Atsetaldegid tog‘ridan-tog‘ri hujayra oqsillaridagi nukleofil guruhiga ta’sir ko‘rsatadi, bundan maqsad, yanada barqa- ror shakllarni hosil qilish uchun kimyoviy qayta guruhlashdan o‘tadigan Shiff bazaviy adduktlarni yaratishdir. Surunkali iste’mol qilingan alkogol ta’sirida bunday adduktlar to‘qimalarda yig‘iladi, bu alkogol bilan bog‘liq jigar, mushaklar va yurak patologiyasini yaqqol namoyish etib turadi. 2. DNK adduktlari. Nuklein kislotasi bilan solishtirganda oqsillarning hujayra jihatidan keng tarqalganligi shuni kafolatlaydiki, alkogol metabolizmi jarayonida hosil bo‘lgan reaktiv elektrofillar ko‘proq oqsillarga emas, balki DNK ga hujum qiladi, kuzatuvlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, alkogolning katta miqdordagi ta’sirida ko‘p to‘qimalarda tarkibida guanin bo‘lgan DNK adduktlari paydo bo‘ladi. Atsetaldegiddan hosil bo‘lgan adduktlardan biri bo‘lmish N 2 -etil- dGuo, alkogol bilan bog‘liq genetik zararning foydali biomarkeri hisoblandi (9.4-rasm) . AQShda yaqin yillarda o‘tkazilgan tadqiqot natijasi shuni ko‘rsatdiki, tajribada qatnashgan ko‘ngillilar aroqni iste’mol qilishganidan 4 soat o‘tib ularning hujayralar DNK sida bu adduktning miqdori taxminan 100 barobarga oshib ketgan. Bu adduktning ko‘payishi laboratoriya sharoitida alkogol berib turilgan kemiruvchilarning og‘iz boshlig‘ida ham kuzatilgan. Alkogol iste’mol qiluvchi kishilarda bosh va bo‘yinda saraton kasalligi keng tarqalganligini hisobga olinsa, bu natijalardan shuni taxmin qilish mumkinki, atsetildegid modda- 224 si alkogol bilan bog‘liq kanserogenezning vositachisi bo‘lib xizmat qiladi. Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|