O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 Yangi davrda borliqning mohiyati Xudoning ishlariga emas, balki tabiat 
qonunlariga bog‘lanadi. Tabiat borliqning butun yashirin manosini qamrab oladi, 
shu sababli u bilan muloqot qilish, uning tabiiylik darajasini sinab ko‘rish muhimdir. 
Tabiatni o‘rganuvchi fanlar birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Jamiyatda 
tashabbuskorlik, faollik va omilkorlikning rivojlanishi individualizmga asoslangan 
antropotsentristik dunyoqarashni shakllantiradi. 
XVII-XVIII asrlarning faylasuflari Golbax, Gelvetsiy, Lametri borliq 
tushunchasini fizik borliq bilan bog‘laydi. Bu faylasuflarning naturalistik qarashlari 
mexanikaning faol rivojlanishi bilan belgilangan va ularning tabiat haqidagi tabiiy-
ilmiy tasavvurlarini aks ettirgan. Bundan borliqni «naturallashtirish» g‘oyasi kelib 
chiqqan.
Spinoza (1632-1677) dunyo haqidagi monistik talimotni yaratdi. Uning 
monizmi panteizm ko‘rinishida namoyon bo‘ladi: Benedik Spinoza o‘z 
ontologiyasida Xudo va tabiatni ayniylashtiradi, bunda Xudo yaratuvchi tabiat va 
yaratilgan tabiat sifatida amal qiladi. Ayni vaqtda B.Spinoza birgina moddiy 
substansiya mavjud bo‘lib, uning asosiy atributlari ko‘lamlilik va fikrlashdir, degan 
g‘oyani ilgari suradi. Shunday qilib, butun tabiat u Xudo bo‘lgani uchungina emas, 
balki unga fikrlash xos bo‘lgani uchun ham jonli hisoblanadi. Spinoza butun tabiatni 
jonlantirib, shu tariqa gilozoist-faylasuf sifatida ham namoyon bo‘ladi.
Jyulen Ofre de Lametri (1709-1751) moddiy dunyo «o‘z holicha mavjud» 
ekanligiga, uning boshi ham, oxiri ham yo‘qligiga ishongan. Lametri talimoti 
Epikurning atomistik g‘oyalari, Spinozaning monistik talimoti va J.Lokk 
sensualizmi tasirida vujudga kelgan. Lametri jonni aql faoliyati funksiyasi va 
ko‘rinishi deb hisoblagan va Dekartning umrboqiy nomoddiy jon haqidagi g‘oyasi 
asossiz ekanligini isbotlashga harakat qilgan.
Deni Didro borliq muammolarini o‘rganish sohasiga dialektikani tatbiq etadi. 
Uning fikricha, butun materiya his qiladi (bu gilozoizm nuqtai nazari). Ammo u 
«inert hissiylik» va «faol hissiylik»ni farq qiladi. «Faol hissiylik» muayyan tarzda 
uyushgan materiyadagina namoyon bo‘ladi.