O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirli Buxoro davlat universiteti

Kimyoviy 
birikma. 
Qotishmalar 
tarkibiga 
kiruvchi
komponentlarning (M-n: A va V) birlamchi kristallanishh 
jarayonida o’zaro reaksiyaga kirishhunivchi natijasida hosil bo’lgan 
(Am Vp) birikmalar kimyoviy birikmalar deyiladi. 
Kimyoviy birikmalar tarkibiga kiruvchi komponentlar o’zaro 
ma’lum nisbatda bog’lanib bir jinsli qotishma hosil qilib, ularning 

---

24 
kristall panjarasi ayrim komponentlarning kristall panjaralaridan 
boshqacha bo’ladi. Bu xil qotishmalarga Fe
3
C, CuAl
2
lar misol 
bo’ladi. 
Bunday birikmalarning qattiqligi ham, elektr qarshiligi ham 
yuqori bo’ladi. 
Komponentlarning kimyoviy birikuvi natijasida hosil bo’lgan 
qattiq eritma panjarasida buS joylar bo’lsa bunday qattiq eritmalar 
ayirish qattiq eritmalar deyiladi. Bu xil eritmalarga Ti bilan NiC,V
bilan VC qotishmalar misol bo’ladi. 
3.2. Qotishmalarning holat diagramalari va ularning tuzilishi 
Qotishma komponentlarining konsentrasiyasi va temperaturasi 
o’zgarganda fazalarining qanday holatda bo’lishhini ko’rsatuvchi 
diagramma Shuni qotishmaning holat diagramasi deyiladi. Bu 
diagramma eng kichik erkin energiyali barqaror fazalar holatini 
ko’rasatgani uchun bu diagramma qotishmaning muvozanat 
diagrammasi deb ataladi. Qotishmalarning holat diagrammasidan 
kristallanish davrida faza (struktura) larning hamda ularga ko’ra 
xossalarining o’zgarishi kuzatiladi. 
3.4- rasm. Qotishmalar holat diagrammasi. 
Aniq qotishmalarning holat diagrammasini tuzish uchun aniq 
tarkibli qotishmalar olib, ularni tigel deb ataluvchi o’tga chidamli 
materialdan yasalgan idishga kiritib, pechda suyultiriladi, so’ngra 
asta - sekin sovitilib boriladi. 
Bunda qotishmalarning kristallana boshhlashi va tugashi 
temperaturaning o’zgarishi termoelektrik pirometr, strukturasi esa 

---

25 
maxsus metallog’rafik mikroskop yordamida kuzatib boriladi va 
olingan material asosida holat diagrammasi tuziladi. 
Rv-Sv qotishmasining holat diagrammasini tuzish uchun turli 
konsentrasiyadagi qotishma olib kritik temperaturasini aniqlaymiz. 
Aniqlangan natijalar asosida har bir qotishma uchun sovutish 
egri chiziqlari chizilib, koordinatalar sistemasining ordinatorlar o’qi
bo’ylab qotishmalarning kritik temperaturalarini, absissa o’qi 
bo’ylab konsentrasiyalarini qo’yib chiqib, qotishmalarning kristallana 
boshhlash temperaturalari (a nuqta lar) ni tugash temperaturalari (b 
nuqta lar) ni o’tkazib ularni o’zaro tutashtirsak RV bilan SB 
qotishmalarining holat diagrammasi tuziladi. (3.4-rasm). 
Ma’lumki 
qotishmaning 
kristallana boshhlash chizig’i 
ASV dan yuqori temperaturada 
qotishma 
suyuq 
holatda, 
kristallanishning tugash chizig’i 
DSE dan quyi temperaturada 
qattiq holatda va ular oraligida 
esa suyuq va qattiq holatda 
bo’ladi. Qotishma temperaturasi 
va 
konsentrasiyasining 
o’zgarishida 
uning 
faza 
o’zgarishini kuzatish uchun 
qotishmaning xarakterli uch 
konsentrasiyasini (A, V, S) olib, 
ularni 
suyuq 
holatdan 
uy 
temperaturasiga 
asta-sekin 
sovitilib borganda faza o’zgarishini kuzataylik. 
Agar A konsentrasiyali suyuq qotishmani 1 - 1 chiziq bo’ylab 
asta sovitilsa, u t temperatura(a nuqta gacha) suyuq holatda bo’ladi.
Shuvaqtda suyuq eritmadan Rv kristallari ajrala boshhlaydi, chunki 
bu suyuq eritmada Rv miqdori evtertik tarkibdan ko’pdir. 
Qotishma tepyoraturasi t c dan pasaygan sari suyuq eritmadan 
ajralayotgan Rv kristallari miqdori orta boradi va Shu bilan suyuq 
eritmada Rv ning miqdori kamayib, Sv miqdori ortib boradi. 
1 soha - suyuq eritma 
2 soha - RVkr Q suyuq eritma 
3 soha - SBkr Q suyuq eritma 

---

26 
4 soha - RVkr Q evtertika 
5 soha - SBkv Q evtertika 
Ushbu jadvalda RV-SB qotishmalarining aniqlangan kritik 
temperaturalari keltirilgan.