O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

Axborotni yig„ish va uzatish tizimlari 
• "Qora quti". 
 • Taxograf.
• «e-Call» avariya xaqida xabar berish tizimi:
Tizim haydovchining buyrug„i bilan yoki passiv xavfsizlik tizimi ishlab 
ketganda avtomatik ravishda yo„l transport hodisasi yuz berganda avtohalokat 
haqida signal uzatadi.
• Avtomobil(yuk)ni elektron identifikatsiyalash tizimi.
• Xizmat ko„rsatish stantsiyalari uchun avtomobil haqida ma'lumotlar berish 
tizimi. 
 • Transport vositasini joylashishni aniqlash tizimi (joylashish manzili 
uzatgichi). 

---

47 
Avtotransport vositasi (ATV)ning alohida tizimlari bir vaqtning o„zida
"yopiq" va "ochiq" bo„lishi mumkin, ya'ni ulardan olingan axborotdan ATV ichida 
foydalanishligi, hamda harakatning boshqa ishtirokchilari infratuzilmasiga 
uzatilishi mumkin.

1.6. Paxta terish mashinalarini avtomatlashtirish yo„nalishlari 
Hozirda «Toshkent qishloq xo„jaligi texnikasi zavodi» AJda traktorga yarim 
tirkama holda tez agregatlanuvchi MX-1,8 rusumdagi ikki qatorli vertikal 
shpindelli (VSh) paxta terish mashinasi (PTM) ishlab chiqarilayapti. Ushbu 
mashina oldingi ishlab chiqarilgan osma PTMlardan afzalliklari (traktorga qisqa 
vaqtda, kam xarajatli va to„liq komplektda agregatlanuvchi, PTMni iste'molchiga 
traktorsiz yetkazib berish va b.) borligi bilan birga kamchiliklari ham mavjud. 
Ularni asosiylari terish apparati traktorning kabinasidan orqada joylashganligi 
sababli mexanik-haydovchining kabinadan paxta terish apparati (PTA)ning ish 
jarayonini nazorat qilib borishi noqulayligi va chegaralanganligi, apparatning egat 
yuzasidan balandligi, uni g„o„za qatori bo„ylab yo„naltirish aniqligi, apparat ishchi 
tirqishi kengligi kabi va boshqa muxim texnologik parametrlar va rostlashlarni 
nazorat qilish va boshqarish murakkabligidir. Bunday holat, ya'ni PTA dagi
texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqara olmaslik natijasida MX 
seriyadagi PTM ning agrotexnik ko„rsatkichlarini avval ishlab chiqarilgan, ko„p 
yillar ishlatilgan traktorga osma PTM ko„rsatkichlariga nisbatan pasayishiga olib 
keldi. Davlat sinovlari natijalariga ko„ra, yarim tirkama MX-1,8 PTMda terim 
to„liqligi 85 %, osma XNP-1,8 va 14XV-2,4A rusumdagi PTMda esa 88-89 % ni 
tashkil qilgan.
Ushbu orqada qolishni bartaraf qilishning yo„llaridan biri yarim tirkama 
MX-1,8 VSh PTM ning asosiy texnologik parametrlarini avtomatik nazorat va 
boshqarish tizimlari – intellektual bort tizimi bilan jixozlash maqsadga muvofiq. 
VSh PTMlarni avtomatlashtirish holati tahlili shuni ko„rsatadiki, avval ishlab 
chiqarilgan XV va XN seriyadagi osma va hozirda ishlab chiqarilayotgan 

---

48 
MX(XM) seriyadagi PTM avtomatlashtirish darajasi jaxon andozalaridan ancha 
orqada qolgan. Ushbu mashinalarda ayrim texnologik parametrlarni avtomatik 
boshqarish yoki nazorat qilish bo„yicha lokal tizim va qurilmalarning tajriba 
namunalari davlat sinovlaridan o„tkazilgan va ayrim tizimlar osma VSh PTM 
modifikatsiyalarida joriy qilindi. Bularga XN-3,6 rusumli to„rt qatorli PTM da 
joriy qilingan terish apparati balandligini gidromexanik avtomatik rostlash 
tizimi(ART), ikki qatorli PTM tajriba na'munalarida joriy qilingan terish apparati 
qabul kamerasi tiqilib qolishini va bunkerni to„lishini nazorat qiluvchi «Kedr-1A4»
avtomatik nazorat tizimi(ANT), hamda terish apparati ishchi tirqishi kattaligini 
avtomatik nazorat va boshqarish tizim (AN va BT) lari misol bo„lishi mumkin. 
Lekin ushbu joriy qilingan tizimlarning ishonchliligi va samaradorligi yetarli 
darajada emasligi sababli seriyalab ishlab chiqarishdagi mashinalarda joriy 
qilinmadi. 
Bunga 
asosiy 
sabab 
tizimlardagi 
birlamchi 
o„lchash 
o„zgartkich(O„O„)lar - mexanik kontaktli datchiklar – turli xil kopirlovchi 
qurilmalar kirish signallarini ob'ekt bilan kontakt vositasida (egat yuzasi balandligi, 
g„o„za tupi va b.) oladi. Bunda ishlash sharoiti qiyinligi, datchiklarga turli xil yot 
ta'sirlar mavjudligi, toza kirish signalini olishga xalaqitlarning yuqoriligi va 
boshqa dinamik xarakterli omillar datchiklar ish sifati ko„rsatkichlarini va 
ishonchliligini pasayishiga olib keldi. 
Hozirda respublikamizda agrar sanoati klaster asosida mahsulotlar (paxta, 
g„alla, chorvachilik, meva, sabzovot, poliz va boshqalar)ni yetishtirish tizimiga 
bosqichma-bosqich o„tib borilmoqda. Ushbu holat turli rusum va texnik 
imkoniyatli, klasterlar talablariga mos, ish unumi va ishonchliligi yuqori, 
raqobatbardosh zamonaviy qishloq xo„jalik texnikalarini loyihalash, ishlab 
chiqarish va ekspluatatsiya qilishni taqozo qiladi. Respublikamizning har bir 
mintaqasi fermer xo„jaliklari uchun g„o„za navlari turiga, hosildorligi, yig„ib olish 
muddati va ekin qatori oralig„i kengligi (60...90 sm)ga moslashgan, terim to„liqligi 
va sifatini ta'minlaydigan AN va BT bilan jihozlangan PTM larini ishlab chiqarish 
muhim ahamiyatga ega. 

---

49 
Dunyo amaliyotida avtomatlashtirish tizimlarining qishloq xo„jalik 
agregatlarini qator oralaridan harakatlanish (traktor koleyasi, marker va b.) aniqligi 
±3 sm ni tashkil qiladi. Bu tizimlarning nisbatan sifatli ishlashiga sabab qabul 
elementlarida kontaktsiz qurilmalar – lazer, GPS tizimlari, raqamli kamera va 
boshqalardan foydalanilganligidir. 
Shu sababli hozirda qishloq xo„jalik mashinalarini avtomatik yoki
avtomatlashtirilgan tizimlariga istiqbolli kontaktsiz O„O„ larni qo„llash samarali 
hisoblanadi. Xususan, optoelektron O„O„ yoki hozirda «ko„rish datchigi» deb 
ataladigan qurilmalar turli va katta miqdordagi ma'lumotlarni umumiy intellektual 
ko„rinishga keltiradi. Raqamli optik O„O„ g„o„za qatorlari oqlik darajasi 
(ko„sakdagi paxtani ochilish darajasi) ni va bir vaqtda g„o„za qatori oq yo„lagi 
o„rtasi koordinatasi («optik o„qi») ni aniqlashga xizmat qiladi. G„o„za qatori «optik 
o„qi» esa PTMning qatorlar bo„ylab avtomatik yuritish tizimi(AYuT) yoki g„o„za 
qatori bo„ylab terish apparatini avtomatik yo„naltirish tizimi(AYT) uchun kirish 
parametrlari bo„lib xizmat qilishi mumkin. 
VSh PTMlarni avtomatlashtirish muammosining hozirgi holatini va 
mashinalarni davlat sinovlari natijalarini tahlili, shu yo„nalishda mualliflar 
tomonidan olib borilgan izlanishlar asosida aniqlangan dala agrofoni holatiga va 
g„o„za qatori parametrlariga moslanuvchanligini yaxshilash xisobiga PTMning 
agrotexnik va ish unumdorligi ko„rsatkichlarini oshirish imkonini beradigan 
avtomatik boshqarilishi va nazorat qilinishi zarur bo„lgan asosiy vazifalar va 
parametrlar sxematik tarzda 1.19-rasmda keltirilgan. Ushbu sxemada ko„rsatilgan
vazifalar bo„yicha ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari olib borildi. 
Yuqorida qayd etilganidek, lokal avtomatlashtirish tizimlarining ayrim tajriba 
namunalari davlat sinovlaridan o„tkazildi va joriy qilindi. Ularga PTAni egat 
yuzasidan balandligini gidromexanik ART, ishchi tirqishni AN va BT, MX-1,8 
PTM orqa yo„naltiruvchi g„ildiragi holatini AN va AYTlari misol bo„la oladi. 
Bundan tashqari hozirda hosil yo„qotilishi (terim sifati)ni ANT (1.19-rasm,7-poz.) 
uchun maxsus bort kompyuter tizimi ishlab chiqish bo„yicha ITI olib borilmoqda.
Bunda raqamli kamera yordamida mashina terimidan oldin va terib o„tgandan 

---

50 
so„ng g„o„za qatoridagi terilmay qolgan va yerga to„kilgan paxta hosili raqamli 
tasvirlari olinadi va ularni taqkoslash natijasida necha foiz paxta hosili terilmay 
qolayotganligini aniqlash va uning miqdori ruxsat etilganidan oshib ketganida
tizim haydovchiga xabar beradi.