O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

2.4.  Arxeografiya 
Arxeografiya - ёzma manbalarni ilk tavsifga olish ёki ularni qidirib topib, 
birinchi marta tavsiflash, ilmiy muomalaga olib kirishni nazarda tutadi. Bu ilmiy  
ywnalish Respublikamiz Fanlar Akadnmiyasining Abu Rayh’on Beruniy va 
sobiq Qwlёzmalar  İnstitutida boshlangan bwlib malum davrgacha Farg’ona 
vodiysi, Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlariga qator arxeografik 
ekspeditsiyalar uyushtirilgan bwlib, ularda A. Murodov, A.İrisov,  İ.Abdullaev, 

 
11
A.Ah’medov, B.Hasanov, O.Jalilov, M.Hakimov,  Yu. Tursunov va boshqalar 
ishtirok etganlar. Bular natijasida bir qancha nodir qwlёzmalar va h’ujjatlar 
aniqlanib, davlat xazinalariga olib kelingan. 
Hamid Sulaymon (vaf.1979) Angliya, Frantsiya (1868) va Hindiston 
kutubxonalariga (1976-1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi va 
buning natijasida qator ёzma manbalar twg’risida malumotlar, ayrimlarining 
mikrofilm va fotokopiyalari yuotimizga keltirilgan edi. 
 
Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va İslom universiteti qoshida sharq 
qwlёzmalarini qabul qilish arzeografik komissiyalari mavjud bwlib, ularda 
ah’oli wrtasida mavjud ёzma manbalarni qiymatini aniqlashga qodir 
mutaxassislar bor. 
 
2.4.1. Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tah’lil etish 
Nazariy manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va 
nih’oyat uni ilmiy tah’lil qilish h’ar qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki 
bosqichi h’isoblanadi. 
  Tanlangan mavzuning ilmiy h’amda nazariy jih’atdan twg’ri h’al etilishi 
kwp jih’atdan h’ar qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan 
manbaning sifat va salmog’iga, yani mukammalligiga va faktik materialga 
boyligiga bog’liqdir. 
  Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir 
emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy h’ujjatlar, solnomalar, geo-
kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi 
malumotlarqiёsiy solishtirilib tah’lil etilsa ilmiy tadqiqot  saviyasi oshib, xulosa 
va umumlashmalar ishonarli va asosli bwlib, uning ilmiy ah’amiyati h’am katta 
bwlishi shubh’asizdir. 
 Tadqiqot 
uchun 
ёzma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari ёrdamchi 
rol wynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan, iqtisodiy-
ijtimoiy masalalarni wrganishda rasmiy h’ujjatlar asosiy birlamchi manba rolini 
wtaydigan bwlsa, siёsiy h’amda madaniy h’aёtni  ёritib berishda solnomalar – 
tarixiy asarlar va biografik tazkiralar h’amda adabiy-badiiy asarlar etakchi 
wrinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda faqat 
asosiy h’isoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon 
qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni h’am 
tadqiqotga jalb etish maqsadga muvofiqdir. 
  Manbashunos olimlarning tajribasi shuni kwrsatadiki, aksariyat tarixiy 
asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar h’amda madaniy h’aёtga oid qimmatli 
malumotlarga boy bwladi. Rasmiy h’ujjatlarda va biografik asarlarda esa siёsiy 
tarixga oid qimmatli faktlarni, tarixiy asarda ywq malumotlarni uchratish 
mumkin. 

 
12
 
Manbashunoslikdagi ilmiy ishda kwp va turli tipdagi manbalarga asoslanib, 
tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish bwdajak ilmiy 
asarning qiymatini va ah’amiyatini belgilovchi asosiy va h’al qiluvchi 
omillardan biridir. 
 
2.5.  Amaliy manbashunoslik (ywnalishi) 
Amaliy manbashunoslik ywnalishi bevosita ёzma manbalarni nazariy 
manbashunoslik tavsiyasiga binoan wrganish, izlab topish, tavsif etish va wzi 
topgan, mavzu uchun yangi va kerakli malumotlarni ilmiy muomalaga olib 
kirishni nazarda tutadi. 
Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi wzi uchun tanlab olgan biror mavzuga 
oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning h’ar birini tashqi ёki moddiy –
texnik belgilari va ichki mazmuniga kwra guruh’larga ajratib ilmiy tah’lil etishi 
lozim. 
 
2.5.1. Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik malumotlariga qarab 
tah’lil etish 
  Manbalarni tashqi belgilari ёki moddiy-texnik malumotlari deganda 
qwlёzma kitob ёh’ud h’ujjat bitilgan qog’ozning wlchami, qog’ozi, varaqlar 
soni, muqovasi,matn wlchami, xati, siёh’i, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat 
tarixi, joyi kabi malumotlar nazarda tutiladi. Bu malumotlar asar ёzilish 
sabablari, uning ёzilgan joyi va wsha vaqtdagi texnik taraqqiёt va ijtimoiy-sisiy 
muh’itni wrganishda muh’im ah’amiyatga ega. Bu malumotlarni aniqlamay 
turib, asarda baёn etilgan voqealar h’aqida, umuman asar h’aqida twg’ri va twla 
tasavvurga ega bwlish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas. 
 Qwlёzma kitoblarning muallifi, asar nomi, ёzilgan vaqti va joyini aniqlash 
qiyin. Chunki qadimgi qwlёzmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi 
muqovaning wzidaёq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi 
kabi zaruriy malumotlar keltirilmagan. Bazi h’ollarda asar oxiri-xotimada uning 
kwchirilgan vaqti va joyi h’amda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.  
Malumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, ёzilish va kitobati tarixi, 
qog’ozi, xati h’amda tili va til uslubiga qarab tah’minan aniqlanadi. Bunday 
malumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta h’aёtiy tajriba va yuksak malakani 
talab qiladi va bu ancha qiyin va masuliyatli ishdir. Bunday masalalarni 
mashh’ur kitob bilimdoni İbodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla 
Nosirov kabi yuksak malakali mutaxassislargina bir necha ёzma manbalarni 
solishtirish, qiёslash asosida h’al qilishi mumkin.  
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qwlёzma kitobning ilmiy tah’lil etishda 
katta ah’amiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning ёzilishiga sabab 
bwlgan ijtimoiy-siёsiy muh’itni aniqlab olish uchun h’am zururdir.  

 
13
Odatda, qadimgi qwlёzma asarlarda kwp h’ollarda muallifning ismi malum va 
kwzga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi ёki oxirida qayd etilmaydi. 
Bazan u muqaddima qismida, ёki asar wrtasida, voqealar baёni orasida biron 
masala yuzasidan tilga olinadi. Kwp h’ollarda esa muallif wzining h’aqiqiy 
ismini aytmay, “faqiru h’aqir”, “ojiz va xoksor”, “bu g’arib banda” deb atash 
bilangina kifoyalanadi. Bunday h’ollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr, 
aloh’ida etibor va sinchkovlik bilan wrganilishi lozim. Shunday h’am bwladiki, 
asarning biron erida muallif wzi, otasi ёki yaqinlari h’aqida bir-ikki kalima aytib 
wtadi. Ёki baёn etilaёtgan vlqeaga wzining munosabatini (masalan, “Abdullaxon  
taxtga wtirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muh’ammad 33 ёshda 
edim”) bildiradi. 
Asar muallifining shaxsi, yani uning qaysi ijtimoiy guruh’ga mansubligi, uning 
dunёqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g’oyaviy ywnalishini twg’ri 
belgilab olish uchun muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
 
2.6. Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish 
Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish deganda qwlёzma asarning 
tarkibi va mazmunini tah’lil qilish, tushuntirish, g’oyaviy-siёsiy saviyasi va ilmiy 
qiymatini aniqlash masalalari anglashiladi. 
Qwlёzma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar baёn etilganligi, voqea -
h’odisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va malumotlarning 
twg’riligi va oldinga surilgan fikr va g’oyalar bilan belgilanadi. 
Tarixiy asarning asl nusxa, original bwlishi ёki kompilyativ – yani boshqalar 
malumotlarni terib ёki aynan keltirishi, twla va noqisligi, qisqaligi, voqealarning 
qay tarzda baёn etilishi h’am muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
İlmiy tadqiqotlarda original va mwtabar qwlёzmalarga tayanib ish olib 
borish h’ar bir dalil va malumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi 
manbalardan olinishi kerak.  Boshqalar kitobida keltirilgan malumotlardan 
saqdanish lozim. 
Wtmish jamiyat sharoitida ёzilgan asarlarning mualliflari kwpincha wzlari 
keltiraёtgan dalillardan twg’ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida noaniqlik, 
chalkashlik va qarama-qarshilik h’am uchraydi. Bu tabiiy h’ol, albatta chunki ular 
yashab ijod etgan muh’itning wzi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi. 
Ёzma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona 
muloh’azalar h’am uchraydi. Bunday paytlarda muallif kwpincha wz fikr va 
muloh’azalarini pardozli iboralar va istiorali swzlar orasiga yashiradi, goroskop – 
odam tug’ilganda uning taqdirini ёki biron ulug’ shaxs ishtirokida sodir bwlishi 
mumkin bwlgan muh’im voqeaning natijasini sayёralarning wsha paytdagi h’olati 
va wrniga qarab  maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, kwp 
asr avval bwlib wtgan  va aynan muallif baёn qilmoqchi bwlgan voqeaga wxshash 
faktlarni misol tariqasida keltirish ywli bilan baёn etganlar. 
“Abdullanoma” asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XU1 asr) 
mashh’ur Juyboriy xojalardan biri xoja Muh’ammad İslom (taxm.1493-1563) va 

 
14
uning “Etti iqlimning chaqqon h’isobchilari” bir bwlganda h’am yuzdan birini 
h’am h’isoblay ola olmaydigan beh’isob boyliklariga bwlgan wzining salbiy 
munosabatini Tafsir va Hadis kitoblariga tayanib, mana shunday swzlar bilan 
ifodalagan: “Tafsirat ul-mubtadin”
1
ning uchinchi misboh’ida (bobida) aytilganki, 
jah’on aёnlari bwlganliklari uchungina emas, (balki) unga tegishli bwlishlari va 
mol-dunёga h’irs qwyishlan wzini tiymaganliklari uchun ёmondir. Shu bois h’azrat 
risolat panoh’ (Muh’ammad payg’ambar)... bu manidan xabar berdi (va dediki) 
“Mol-dunёni dwst tutish h’ar qanday gunoh’ning boshidir.
2
”  
Ashtarxoniylardan
3
 Ubaydullaxonning (1702-1711) kotibi muarrix Mir 
Muh’ammad Amini Buxoriy mazkur xonning wldirilishi sabablarini uning 
faoliyatidagi nuqsonlardan, aniqrog’i atrofiga tuban va sotqin kishilarni twplab 
olib, saltanat va xalq ah’volidan beparvo bwlganligida kwradi. U ёzadi: “Ravzat 
us-safo”da
4
 aytilganki, (jah’on ustidan h’ukm yurgizishning) birinchi sharti 
(shulki) h’ukmdor sir saqlay oladigan, muh’im davlat ishlarida mustaqil  fikrga ega 
bwlgan maslah’atchilarni tarbiyalab etkazmog’i zarur. Jah’on ustidan h’ukm 
yurgizishning ikkinchi sharti shulki, (h’ukmdor) wziga etuk, oqil, vijdonli, 
kamtarin va istedodli kishilarni yaqinlashtirmog’i lozim... Shunga wxshash, “Ciroj 
ul-muluk” kitobida
5
 h’ikoya qilinganki, Nushirvon
6
 kunlardan bir kuni bosh 
koh’indan swradi: “Davlatning inqiroziga sabab nima?” Bosh koh’in javob qildi: 
“Buning sababi uchta. Birinchisi, davlatning umumiy ah’voli oliy h’ukmdordan 
yashirin tutilsa; ikkinchisi, xalq podshoh’ga nafrat ruh’ida tarbiyalansa; uchinchisi, 
soliq twplovchilarning jabr-zulmi oshib ketsa.
7
” 
Mir Muh’ammad Amin Buxoriy zikr etilgan lavh’adan xulosa chiqarib 
bunday deydi: “Afsuski, h’ar uchchala zarur shart Sayyid Ubaydullaxon 
h’ukmronligiga taalluqlidir... Podshoh’ h’ukmronligining ikkinchi yarmida ilgari 
wtgan podshoh’lar tariqidan, ota-bobolarning tutimidan chetga chiqdi. Tamom 
kuch-quvvatini tuban va zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, 
ularni wziga yaqinlashtirdi; muttah’amlar, h’aram xodimlari va xotinlar bilan yaqin 
munosabatda bwldi. Mana shularning h’ammasi uning davlatini inqirozga 
uchratdi.”
8
 
 
Manbaning tarkibi va mazmunini ilmiy tah’lil qilishdan kuzatilgan maqsad, 
uning muh’im va qimmatli tomonlarini aniqlash, unda keltirilgan dalillarning 
ishonchliligi va twg’risini boshqalaridan ajrata olish h’amda eng muh’imi asarda 
baёn etilgan voqeani xolis tarixchi nuqtai-nazaridan turib bah’olay olishdan 
iboratdir. 
 
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, ёzma manbani faqat uning bir wzida 
keltirilgan dalil va malumotlarga qarab bah’olab bwlmaydi. Bazi h’ollarda 
                                                 
1
 “Тафсират ул-мубтадин” – “Қуръон” шарҳларидан бирининг номи.
 
2
 Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. 1 жилд.-Тошкент. 1966, 148 бет.
 
3
 1601-1757 йиллари Бухоро хонлиги тепасида турган сулола.
 
4
 “Равзат ус-сафо” (“Жаннат боғи”) саккиз жилдли умумий тарихга оид Муҳаммад Мирхонд асари (ХУ аср).
 
5
 “Cирож ул-мулк” (“Подшоҳлар чироғи”) Абу Абдулла Муҳаммад ат-Тартусий (1126 ёки 1131 йили вафот 
этган) асари. Подшоҳлар ва олий табақадаги мансабдорларнинг хулқ-атвори кодекси.
 
6
 Сосонийлардан Хусрав Анушираон (531-579).
 
7
 “Убайдулланома”.-Тошкент. 1957. 220 бет.
 
8
 Ўша асар. 221 бет.
 

 
15
keltirilgan dalil soxta, baёn etilgan voqea esa soxtalashtirilgan bwlishi h’am 
mumkin. Shuning uchun h’am biron asar h’aqida qatiy bir fikr aytishdan avval uni 
wziga  wxshash boshqa asar bilan solishtirib kwrish, keltirilgan dalillarni bir-biri 
bilan solishtirish va tekshirish zarur.  
 
Amaliy manbashunoslik qadimgi davrlardan boshlab to shu kungacha 
malum darajada tajriba twpladi. Kwplab ёzma  ёdgorliklarning eng asosiylari asl 
nusxada-faksimilesi, tanqidiy matni, tarjima va izoh’li tarjimasi amalga oshirilib, 
chop etishga erishildi. Turli qwlёzma fondlari, kutubxona va muzey, shaxsiy 
majmualardagi  ёzma  ёdgorliklar tavsifi fih’rist-kataloglarda elon qilinib, ularda 
amalga oshirilgan manbashunoslik soh’asidagi tadqiqotlar natijalari 
umumlashtirildi. 
 
Xullas, manbalarni wrganish bwyicha amalga oshirilgan ishlar, tajribalar 
umumlashtirilib, kelshusida amalga oshirilajak tadqiqotlar uchun eng qulay va 
istiqbolli tadqiq metod va usullarini aniqlab, belgilab va ishlab chiqib, ularning eng 
zamonaviylari va samaradorlarini amaliёtga qwllashni tavsiya etish zarur. 
 
Swnggi paytda zamonaviy kompyuterlarning ёzma manbalarni tadqiq etish 
imkoniyatidan foydalanish vaqti keldi. Bu wrinda zamonaviy talaba va pedagog 
inturnet xizmatidan bemalol foydalana olishi talab etiladi. 
 
Umuman, nazariy va amaliy manbashunoslik biri-birini  twldiradi, biri 
ikkinchisi uchun asosiy tadqiqot ywnalishi va uslublarini belgilasa, ikkinchisi 
birinchisi uchun faktik material jamlab, asos bwlib xizmat qiluvchi dalillarni 
yig’adi.  
Amaliy manbashunoslik nazariy bilim va tajriba asosida 
manbashunoslikning konkret, muayyan soh’asi, bwlimi, davri masalasi ёki biror 
manba yuzasidan amaliy, praktik tadqiqot olib boradi, arxiv, muzey, kutubxona va 
shaxsiy majmualarda mavjud ёzma manbalarni wrganib, eng qimmatlilarini ilmiy 
muomalaga olib kirib, keng jamoatchilik manaviy mulkiga aylantiradi.   
 
2.7. Foydalaniladigan manba va adabiёtlar 
1. 
B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 
2001.- 13-20 betlar. 
2. 
T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - 
Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. – 3-9 betlar. 
3. 
Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. 
İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 
1998. –S. 3-7. 
4. 
Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: 
‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17. 
5. 
Manbashunoslmkdan maruzalar majmuasi. Tuzuvchi A. A. Madraimov.-T.: 
TDPU. 2001. - 10-18 betlar. 
 
2.8. Maruza materialini mustah’kamlash uchun beriladigan savollar: 
1. 
Manbashunoslikning qaysi ywnalishini bilasiz? 

 
16
2. 
Nazariy manbashunoslikning maqsadi va vazifasi nimadan iborat? 
3. 
Amaliy manbashunoslik deganda nimani tushunasiz? 
4. 
Manbaning tashqi moddiy belgilari deganda nimani tushunasiz? 
5. 
Manbaning ichki belgilari – tarkibi va mazmuni nimadan iborat? 
 
3-Mavzu. Manbalarni wrganish  va wrgatish usullari 
 
Darsning mazmuni: Mavjud manbashunoslikka oid adabiёtlar asosida  ёzma 
manbalarni ¢rganish va talabalarga ¢rgatish usullari wziga xos xususiyatlari tah’lili 
beriladi. 
 
Reja: 
3.1.  Ёzma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish.  
3.2.  Kodikologik malumotlar.  
3.3.  Asar muallifi va uning davri.  
3.4.  Asarning tarkibi va mazmuni tah’lili  
3.5.  Manbaning ¢rganilishi ёki tarixshunosligi.  
3.6.  Foydalanilgan adabiёtlar r¢yxati.  
3.7.  Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar.  
 
Asosiy tushunchalar: qwlёzma texnik (moddiy asosi) xususiyatlari, raqamlash, 
varaqlar sonini ёzib qwyish-paginatsiya, matn wlchami, sah’ifada satrlar soni, 
debocha, muqaddima, bob, fasl, qism, daftar, xotima-kolofon, kitobat tarixi,  asar 
nomi, uning mukammalligi, muallif nomi, tarix, xat, xattot, xat turi va uslublari, 
muh’rlar, h’oshiyadagi izoh’lar, turli ёzuv va qaydlar, asarning boshlanishi va 
oxiridagi jumla. 
 
3.1.  Ёzma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish. 
Áoy tarixni  rganish va  rgatish deganda, fa=at ¸zma manbalarda 
mavjud malumotlar t \risidagi bilim va tushunchalarni shunchaki 
mexanik tarzda talaba va bakalavrlariga etkazish emas, balki annaviy va 
zamonaviy pedagogik usullarning eng =ulay va samarali vositalaridan 
foydalangan sholda, ularda manbalar t \risida tushuncha, bilim va 
ulardan foydalanish malakasini h’osil =ilish bilan birga, tariximiz 
t \risida musta=il fikr yuritishga  rgatishni sham tushunamiz.  
Buning uchun esa, yurtimiz tarixini  rganishda ¸zma manbalardan 
foydalanishning ilmiy va metodik asoslarini ishlab chi=ish va amali¸tga 
tavsiya etish tarix va pedagogika fanlarining eng mushim va dolzarb 
muammolaridan biridir. Biz  z maruzamizäà Nèçîìèé íîìèäàãè 
Tîøêåíò  dàâëàò  påäàãîãèêà  uíèâåðñèòåòè  tarix fakultetining 
«Manbashunoslik va tarix  =itish metodikasi» kafedrasi ïðîôåññîð 
=èòóâ÷èëàðè prof. Sh.N.Bobobekov, A.A.Madraimov, 
G.S.fuzailovaning s nggi, 1999-2005 yillardagi tajribalarini 
umumlashtirishga sharakat =ildik. 

 
17
 Bu masala juda keng =amrovli b lib, ¸zma manbalarning tad=i= 
etishni ilmiy metodik asoslarini chu=ur  rganib chi=ishni ta=ozo etadi.  
Ёzma manbalarni talabalarga  tushuntirishning bir necha printsipi mavjud. 
Birinchisi maxsus kataloglardagi manbaning tavsif printsipidir.  
XIX asr oxirida paydo b lgan Evropa mamlakatlaridagi kataloglar 
ichida ingliz olimi Ch.R¸ning k p tomlik arab, fors va turkiy tillardagi 
kataloglaridagi ¸zma manbani tavsiflash printsipi  uzining 
mukammalligi va puxta uylanganligi bilan aloshida ajralib turadi. 
Kuyida til printsipi asosidagi Ch.R¸ning «Britaniya muzeyidagi turkiy 
kul¸zmalar» (London, 1888, ingliz tilida) (Ñataloguc of the Turkish 
Manuscripts in the British Museum by Rieu Charles.-London: 1888. 
432 p.). katalogidagi manba tavsifi printsipini keltiramiz. Unda ¸zma 
manbaning muzeydagi tartib rakami birinchi bulib sarlavxa urnida 
berilib, sungra kulezmaning kodikologik xususiyatlari, varaklar soni, 
ulchami, saxifadagi satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, 
ixcham tarzda berilgan. Sungra asar nomi asl nusxada, yani arab 
alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan. Sungra muallif nomi va 
asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab alifbosida 
keltirilgan. Ana undan keyin muallif tugrisidagi va asar tarkibi, 
mazmuni ba¸n etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi yani urganilishi 
tugrisidagi malumotlar berilgan. 
+ator mavjud kataloglar asosida Izbekiston Respublikasi Fanlar 
Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Shar=shunoslik 
instituti olimlari sham  zlaricha = l¸zma manbalarni ilmiy tavsifga 
olish usulini ishlab chi==anlar va bu ilmiy usul D.Yu.Yusupova va 
R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan «Sobranie vostochnıx 
rukopisey AN RUz.  storiya» («Tarix») nomli katalogida foydalanilgan. 
Ushbu «Tarix» katalogida manbaning =uyidagicha tavsifi berilgan: 
Sarlavsha sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, 
= l¸zmaning xazinadagi tartib ra=ami va ushbu katalogdagi ra=ami 
keltirilgan. S ngra asar muallifi nomi bilan asosiy tavsif boshlanadi. 
Undan keyin muallif t \risida (imkon darajasida t li=), asar 
mazmunining tarkibi va =is=acha ba¸ni (annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif 
ixcham kodikologik malumotlar-xati, =o\ozi, ziynati, xattot nomi, 
= l¸zmaning kitobat tarixi, nu=soni, vara=lar soni,  lchami va 
adabi¸tlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi.  
Bulardan tash=ari ¸zma manbalarni tavsiflashning =omusiy ¸ki 
entsiklopedik printsipi sham mavjud. Biz uning namunasini «Izbekiston 
entsiklopediyasi» va «Izbekiston milliy entsiklopediyasi» sashifalarida 
k rishimiz mumkin.   
Kafedramizda manbashunoslik fani kiritilganda, ilk bor dars bergan 
prof. Sh.N.Bobobekov  z maruzalarida =omus printsipidan va 
=omuslardagi ¸zma manbalar t \risidagi malumotlardan foydalangan.   
 Mustakillik 
davrida 
manbashunoslikka oid akademik 
B.A.Ashmedovning «Ûçáåêèñòîí xàë=ëàðè òàðèõè ìàíáàëàðè» (T.: 
«Û=èòóâ÷è», 1991) va  «Izbekiston tarixi manbalari» (ikkinchi 

 
18
t ldirilgan nashri.-T.: I=ituvchi, 2001) asarlari chop etilgan edi. Olim 
manbalarning ¸zilgan tillariga =arab va yana shu=u=iy shujjatlar, 
¸zishmalar, geografiya va kosmografiyaga oid asarlar, biografik, 
memuar asarlar, say¸shlarning, elchilarning esdaliklari mavjudligini 
=ayd etadi.  
B.A.Ashmedov ¸zma tarixiy manbalarni ikki turga b ladi: 1) Oliy 
va mashalliy xukmdorlar mashkamasidan chi==an rasmiy shujjatlar 
(¸rli=lar, farmonlar, inoyatnomalar va bosh=alar). Ushbu asarlarda ¸zma 
manbalar aloshida emas, balki muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan 
tash=ari tarixchi shar bir tarixiy davrga =is=a tarif bergan. Mazkur 
darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy malumotlarni 
k pliligi, ilmiyligini =ayd etish mumkin. Fa=at ularda materiallar 
akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars  tish xususiyatlari 
inobatga olinmagan.  
A.Shabibullaevning «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik» 
(T.: TDSh . 2000) = llanmasi va A.A.Madraimov tuzgan 
«Manbashunoslikdan maruzalar majmuasi» (T.: TDPU 2001)da ¸zma 
manbalar t \risida talabalarga malumotlar berish dars jara¸ni 
xususiyatlarini  etiborga olishga sharakat =ilingan. Fa=at 
A.Shabibullaev = llanmasida adabiy manbashunoslikka katta etibor 
berilgan. Unda dars =uyidagi tartibda tuzilgan:1. Mavzu nomi. 2. 
Adabi¸tlar. 3. Dars mazmunining =is=a izoshi. S ngra dars mazmuni 
ba¸ni, aloshida atamalar va oxirida savollar berilgan. 
A.A.Madraimov tuzgan maruzalar matnida dars jara¸nining  tartibi 
=uyidagichadir. 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4. 
Darsning mufassal mazmuni. 5. Materialni mustashkamlash uchun 
savollar va oxirida adabi¸tlar r yxati keltirilgan.  
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tash=ari = l¸zma kitob 
t \risida va shar= manbashunosligiga oid t plam va kitoblar sham 
mavjud b lib, ulardagi mushim ¸zma manbalarning shar biriga aloshida 
etibor berilmagan. Lekin ularda eng mushimlari t \risida matn orasida 
malumotlar keltiriladi shamda manbalarning umumiy xususiyatlari 
tad=i= etilgan. Zikr etilgan darslik va = llanma, maxsus adabi¸tlarning 
barchasida  ziga xos foydali malumotlar mavjudligini tan olamiz. Lekin 
ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan talabalarga manbalar 
t \risida dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin 
emas.  
Mavjud ilmiy adabi¸tlaríèng òàshëèëè va kafedramizdagi 
tajribalarimiz asosida ¸zma manbalar t \risidagi texnik malumotlar va 
asar  mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng 
samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chi=ishga sharakat =ilindi.   
Talabalarga manba t \risida kompleks tarzda malumot berish 
kerak. Bu esa ¸zma manbaning kodikologik malumotlar, muallif va uning 
yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni tashlili, uning  tarixnavisligini 
tushuntirishdan iboratdir. Darsning  ziga xos xususiyatlari sifatida 

 
19
uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va = shimcha 
k rgazmali =urollardan foydalanishni =ayd etish mumkin.    
¨zma manbalar t \risidagi malumotlarni =uyidagi tartibda 
tushuntirishni eng ma=ul va samarali ilmiy metodologik uslub deb 
shisoblayman.