O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

20.3. Davr tarixi tadqiqotlarda 
Shuro davrida amalga oshirilgan tadqiqotlar mavjud siёsiy ywnalish va 
mafkuraga bwysingan edi. Bu davrdagi tadqiqotlarni 1917-30 yillarda amalga 
oshirilgan tadqiqotlar. Ularda shu davr tarixiy butun bor ziddiyatlar bilan 
ёritilgan. 40-50 yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlarda tarixiy h’aqiqat malum 
darajada «sotsialistik» g’oyalarga bwysindirilgan h’olda ёritilgan.  
60-70 yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlarda malum darajada shaxsga 
sig’inishdan ozod bwlingan bwlsada, umuman, «kommunistik» mafkura ruxida 
ёritilgan.  
Mustaqillik tufayli biz shwro davri tarixini xolis va twg’ri ёritish imkoniga 
egamiz.     
 
20.4. Shuro davrida tarix xorijiy olimlar asarlarida 
O’zbekistoning shwro davrida tarixiy Rossiya va maxalliy olimlar 
tomonidan mavjud mafkura ruh’ida ёritilganligi sababli chet el olimlarining 
ularga munosabati malum ilmiy qiymatga ega.  
Albatta ularning bazilarida g’oyaviy kurash tasiri aks etgan. Lekin ayrim 
yirik olimlar tadqiqotlari, xususan Axmad Zakiy Validiy Tug’on asarlarini misol 
qilib keltirish mumkin.  
Bu davrda Wzbekistonda bwlgan chet el tarixchilarining taassurotlari 
h’am malum darajada ilmiy qimmatga ega.  
 
20.5. Shwro davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda. 
Tarix fani mustabidchilik davrida Wzbekistonning sovet davrini (1917-
1991 yillar), respublikamiz davlat mustaqilligini qwlga kirutgunga qadar bwlgan 
tarixini wrganish borasida muayyan ishlarni amalga oshirdi. Turixchi 
olimlarning say-h’arakatlari bilan, wsha davr nuqtai nazaridan, katta miqdordagi 
tarixiy manbalar twplandi, ular bir tizimga solinib, ilmiy jih’atdan 
umumlashtirildi. Biroq bu asarlar jamiyatshunoslikda h’ukmron bwlgan 
markscha uslub asosida, sinfiylik va partiyaviylikning asosiy printsiplari 
negizida  ёzilgan edi. Shu boisdan bu asarlarda tarixiy jaraёn kwp jih’atdan bir 
tomonlama, noxolis, tarixiy dalil va voqealar ataylab buzib kwrsatildi, 
kommunistik mafkuraga xos xulosalar qilindi.  
Binbarin, chop etilgan ana shu ilmiy, ilmiy-ommabop ishlar kontseptual 
tuzilishi, oldiga qwygan vazifasi, uslubiy jih’atlar xilma-xilligiga ywl 
qwyilmaganligini, yagona siёsiy mafkura qolipida ёzilganligini etiborga olib, 
sovet davri tarixiy adabiёtlarining h’ar biriga aloh’ida berishni lozim kwrmadik. 
Shuningdek, 73 yillik sovet tuzumi davrida sotsializmni ulug’lab ёzilgan tarixiy 
adabiёtlarning son-sanog’i ywqligini inobatga olib, mavzuga oid adabiёtlar 
rwyxatini berishni h’am maqsadga muvofiq emas deb h’isobladik.  
 
19.6. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 

 
240
1. 
Masalskiy V.M. Xlopkovodstvo, oroshenie gosudarstvennıx zemel i 
chastnaya predpriimchivost. SPb, 1908; Turkestanskiy kray. SPb, 1913.  
2. 
Krivoshein A.V. Zapiska glavnoupravlyayushego zemledileim i 
zemleustroystvom o poezdke v Turkestan. SPb, 1912, 111-bet.  
3. 
Safarov G.İ. Kolonialnaya revolyutsiya (opıt Turkestana). M., 1921.  
4. 
Galuzo P.G. Turkestan – koloniya. Ocherk istoriya Turkestana ot 
zavoevaniya russkimi do revolyutsii 1917 goda. M., 1929.  
 
19.7. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 
1. Shwro davridagi qanday manbalarni bilasiz?  
2. Shwro davri rasmiy manbalar deganda nimani tushunasiz?  
3. Shwro davri tarixiga oid qanday tadqiqotlarni bilasiz?  
4. Qaysi chet ellik tarixchilar asarlarida shwro davri tarixi ёritilgan?  
5. Zamonaviy tadqiqotlarda shwro davri tarixi qanday talqin qilinadi?  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21-mavzu. Mustaqillik davri tarixi manbalari 
 
 Darsning 
mazmuni: Mustaqillik yillarida rwy bergan ijtimoiy-siёsiy 
jaraёnlar aks etgan manbalar twg’risida umumiy tasavvur berish va ularni 
tah’lil qilish malakasini wrgatish.  
 
Reja: 
21.1. Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar.  
21.2. Rasmiy xujjatlar.  
21.3. Prezident İ.A.Karimov asarlari.  
21.4. Mustaqillik davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda.  
21.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
21.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
 
Asosiy tushunchalar. Davlat suvereniteti, Mustaqillik, istiqlol, davlat 
ramzlari. Oliy Majlis, Senat, Parlament, manaviyat, milliy istiqlol g’oyasi, inson 
omili.  
 
Asosiy siёsiy-ijtimoiy voqealar. 
Mustaqillik yillari ijtimoiy-siёsiy jaraёnlarning tezkorligi, voqea va 
h’odisalarning shiddatliligi, olamu odam taqdiriga daxldor bwlgan dunёviy 

 
241
muammolaru serqirra h’aёtning barcha jabh’alarini qamrab olgan umumiy 
qarashlarimizdan tortib, eng kichik, eng shaxsiy yumushlarimizgacha bwlgan 
barcha h’odisalarni wzida mujassam etdi. Mudroq bosgan tuyg’ularimizni 
junbushga keltirdi. Boshqacha qilib aytganda, h’aёtga tiyrakroq qaraydigan bwldik. 
Wzligimizni anglay boshladik.  
Tabiiyki, bunday h’aёtiy zaruriyat barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar qatori 
tarix fani oldiga h’am yangi vazifalar qwyadi. Tadqiqotchilar birinchi navbatda 
xalqning istiqlolga erishish ywlidagi fidoyi meh’natini, milliy mustaqillikka 
erishish ywllari va vositalarini, milliy davlatchilik qurilishiga doir tajribani, 
istiqlolni mustah’kamlashning siёsiy, iqtisodiy, ijtimoiy va manaviy omillarini 
wrganish va milliy istiqlol mafkurasini yaratish kabi bir qator muh’im 
muammolarni h’ar tomonlama mushoh’ada qilmoqlari lozim. Darh’aqiqat, 
wrganishga, tadqiq etishga, dastlabki ilmiy-nazariy xulosalarni wrtaga tashlashga 
asos bor.  
2000 yil, 6 aprel kuni Oq saroyda mamlakat Prezidenti bir guruh’ olimlar, 
faylasuflar, tarixchilar va mutaxassislar bilan uchrashib, milliy mafkura, milliy ong 
taraqqiёti, uning zarurati h’aqida gapirdi.  
«Tarixiy xotirasiz kelajak ywq»,-degan edi İ.Karimov. Darh’aqiqat, tarix 
xotirasi inson taraqqiёtiga kuchli tasir wtkazadi, milliy istiqlol mafkurasini 
shakllantirishda muh’im omil bwlib xizmat qiladi. Milliy ong, milliy tafakkur  xalq 
tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini nechog’lik wrganish, undan saboq chiqarish 
bilan bog’liq. Ulug’ allomalar aytganidek, tarix insonni istiqbolga davat etadi. 
Ulkan yaratuvchilikni rag’batlantiradi. Zotan, uning murabbiylik, tarbiyachilik, 
ywnaltiruvchilik kuchi xuddi ana shunda.  
Shu manoda mamlakatimiz rah’barining Wzbekiston Respublikasi 
Prezidenti h’uzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasi qoshida 
«Wzbekistonning yangi tarixi» Markazini tashkil qilish twg’risida chiqargan 
Farmoyishi katta tarixiy va siёsiy ah’amiyatga ega. Qwlingizdagi «Mustaqil 
Wzbekiston tarixi» kitobi ana shu xayrli ywlda qilingan dastlabki ishdir. 
Kitobda Wzbekistonning davlat mustaqilligiga erishishi, yangi jamiyatga 
wtish davrida siёsiy isloh’otlarning amalga oshirilishi, Wzbekistonda h’uquqiy 
demokratik davlat qurilishi, fuqarolik jamiyatining shakllantirilishi, iqtisodiy 
isloh’atlarni chuqurlashtirishga doir tadbirlar, mamlakatda ijtimoiy-siёsiy 
barqarorlikning taminlash omillari, manaviy-ruh’iy poklanish va milliy 
qadriyatlarning tiklanishi h’amda Wzbekistonning jah’on h’amjamiyatidan 
munosib wrin olishi kabi masalalar kwrib chiqiladi.  
Xullas, «Mustaqil Wzbekiston tarixi» kitobi ana shu tarixiy jaraёnlarni 
mumkin qadar twlaroq qamrab olish, uni jamlash, malum bir tartibga solish, 
qolaversa, ana shu jaraёnlarni iloji boricha kwproq wrganish orzu-istagida vujudga 
keldi. Darh’aqiqat, mustaqillik davrida wtgan kunlarimiz aloh’ida wrganishni, 
tadqiq etishni, ilmiy va nazariy xulosalar chiqarishni taqozo etmoqda. Buning 
wziga xos asoslari bor.  
Birinchidan, istiqlol yillarida Wzbekiston mustaqil suveren davlat sifatida 
jah’on h’amjamitida wziga xos nufuzga ega bwldi. U wzining katta ishlab 
chiqarish imkoniyatlari, boy aqliy va jismoniy saloh’iyati, tengsiz tabiiy boyliklari 

 
242
bilan dunёning eng rivojlangan mamlakatlari diqqatini tortdi va ular bilan tengma-
teng turib h’amkorlik qilish qudratiga ega ekanligini kwrsata oldi.  
İkkinchidan,  eng og’ir, mashaqqatli va ziddiyatli paytlarda, wtish 
davrining wziga xos murakkabliklari mavjud bwlgan bir vaqtda mamlakatda siёsiy, 
ijtimoiy, iqtisodiy barqarorlikning saqlab turilishi mamlakat h’ukumati siёsatining 
naqadar h’aёtiy va xalqchil ekanligini kwrsatadi. Ayniqsa, yuzdan ortiq millat va 
ealt yashaёtgan mamlakatda turli aqidalar va g’oyalar tasirida bwlgan ah’olining 
talab-eh’tiёjlarini wz vaqtida qondirish, ularning qarashlarini bir nuqtada jamlash 
aloh’ida uddaburonlikni va qatiyatlikni talab etadi. Wzbekiston h’ukumati xuddi 
ana shunday qatiyatni kwrsata bildi.  
Uchinchidan, bozor iunosabatlariga wtish jaraёnida ah’olini ijtimoiy 
h’imoyalash, dunёviy davlat qurishning aosi bwlgan qonun ustivorligiga erishish, 
qonun oldida barchaning tenligini taminlash tamoyillari vujudga keldi. Tub 
isloh’otlarning Prezident İ.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan mashh’ur besh 
tamoyili istiqlolning dastlabki yillaridaёq jah’on h’amjamiyatida yuqori bah’olandi 
va twla tan olindi.  
Twrtinchidan,  xorijiy invalb etish, chet ellik ishbilarmonlar bilan ywlga 
qwyish, shu asosda mamlakat ishlab chiqarishini tubdan wzgartirish, uni 
jah’onning eng ilg’or texnologiyalari bilan qayta jih’ozlantirish ywli tutildi. Bu 
Wzbekistonning jamiyatni bir h’olatdan ikkinchi bir h’olatga wtkazishda barcha 
ёsh mustaqil mamlakatlar wrtasida eng twg’ri ywl tanlaganini kwrsatdi.  
Beshinchidan, Wzbekiston h’ukumatining isloh’chilik siёsati bevosita xalq 
dunёqarashi, uning ming yillar mobaynida shakllangan urf-odatlari, ananalari bilan 
uyg’un h’olda amalga oshirila boshlandi. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin», 
«Vatan sadagoh’ kabi muqaddasdir», «Savob ishni h’ar kim qilish kerak», 
«Farzandlarimiz bizdan kwra kuchli, aqlli, dono va albatta baxtli bwlishi kerak» 
singari shiorlar xalqimizning orzu-istagi, umid va intilishlari bilan uyg’un h’olda 
dunёga keldi. Bugungi Wzbekistonning tom manoda manaviy tiklanish va ruh’iy 
poklanish maydoniga aylanganligi ana shu eng ezgu niyatlar asosida davlat siёsati 
va xalq orzu-umidlarininguyg’unligi natijasidir.  
Malumki, jamiyat taraqqiёtida shaxsning roli benih’oya katta. Ayniqsa, 
wtish davrida davlat arbobining, siёsiy etakchiningwrni yana h’am yaqqolroq 
kwzga tashlanadi. Chunki, bu paytda h’ali malum bir siёsiy tutum, siёsiy qatlam va 
jamiyatni ywnaltiradigan oqim shakllanmagan, qarashlar bir wzanga tushmagan, 
turli qarama-qarshiliklar va ziddiyatlar mavjud bwlgan murakkab bir vaziyat 
vujudga keladi. Bunday paytda xalq wz kelajagini asosan davlat rah’bariga qarab 
belgilaydi. Wzining iymon-etiqodini, taqdirini u bilan bog’laydi.  
Ana shu nuqtai nazardan qaraganda mustaqillikning wtgan davrida 
mamlakatimizda amalga oshirilgan keng kwlamli ishlar bevosita davlat 
rah’barining shaxsiyati, uning ish uslubi, voqea-h’odisalarga ёndoshish usuli bilan 
bog’lanib ketgan. Xoh’laymizmi-ywqmi, davlat arbobining siёsiy qiёfasi wtish 
davrining noёb maxsuli sifatida tarix sah’ifalarida Bosh isloh’otchi qiёfasida 
mustah’kam wrnashgan bwladi. Demak, mustaqllik davri tarixini wrganar 
ekanmiz, bu jaraёn bevosita mamlakat Prezidenti İ.Karimov faoliyati bilan uzviy 

 
243
bog’langanligini yaqqol kwramiz va uni sah’ifalarga aynan kwchirishga intildik. 
Tarixiy h’aqiqat h’am, h’aёtiy va ilmiy h’aqiqat h’am shuni taqozo etadi.  
Shubh’asiz, yuqorida tilga olingan masalalarni wrganish va mushoh’ada 
qilish kishilarda yuksak manaviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy istiqlol 
mafkurasini shakllantirish, ёshlarni tarixiy ananalarga, umuminsoniy qadriyatlarga 
h’urmat, Vatang muh’abbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat ruh’ida tarbiyalashga 
kwmaklashadi.        
 
 Rasmiy xujjatlar. 
Wzbekiston mustaqilligiga oid rasmiy xujjatlar deganda sobiq shwro 
davrining xokimiyati tizimi swnggi qarorlarini tushunamiz. Chunki mustaqillik 
sobiq ittifoqning barxam topishi bilan yuzaga keldi. Bu davr xujjatlari bir qismi 
sobiq ittifoq tizimi qabul qilingan.  
İkkinchi guruh’ rasmiy xujjatlar mustaqil Wzbekiston rah’bariyat organlari 
tomonidan qabul qlingan «Mustaqillik dekloratsiyasi», «Wzbekiston 
konstitutsiyasi» va boshqa qonunlar, Prezident farmonlari, vazirlar maxkamasi 
qarorlari va boshqalardir. Ayrim tarmoq xujjatlari h’am yurtimiz tarixini 
wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etish mumkin.  
Wzbekiston mustakilligi davri eng muh’im h’ujjatlari «Yangi Wzbekiston 
tarixi» 3 jildida (Tosh. 2000), R.X.Murtazaeva tah’riri ostida chop etilgan. 
«Wzbekiston tarixi» (Tosh. 2003) darsligida wz aksini topgan.  
 
 Prezident İ.A.Karimov asarlari. 
Wzbekiston mustaqil bwlgach, taraqqiёtning asosiy ywnalishlari Wzbekiston 
Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimovning doklad va nutqlarida, monografik 
asarlarida aks etgan. Mustaqillikka erishish g’oyasi xalqimizga azaldan meros, shu 
maqsad ajdodlar orqali ming yilliklar qaridan bizgacha etib kelmoqda. Prezident 
İ.Karimov «Buyuk kelajagimizning h’uquqiy kafolati» nomli risolasida, - «Wzbek 
millati azaldan wz fikri zikri, wz istiqloli uchun kurashib yashagan». Bunga moziy 
guvox. Millatimiz tarixi h’aqidagi h’aqiqat, yurtimizning fidoyi, wz ywlidan, 
maslagidan, swzidan qaytmaydigan farzandlariga ochilishi lozim. Bilishimiz shar 
bwlgan tarix sah’ifalarini qunt bilan varaqlash h’ammamiz uchun h’am qarz, h’am 
farz,-deganda ana shu h’olatni nazarda tutadi. Xalqimizning uzoq tarixi u wz 
wtmishida ozodlik, istiqlol uchun tinimsiz kurash olib borganidan guvoh’lik 
beradi.  
İ.A.Karimov asarlarida kwp asrlik tariximizdagi eng yirik tarixiy shaxslar 
İmom al-Buxoriy, Axmad al-Farg’oniy, Axmad Yassaviy, Jaloliddin Mangu Berdi, 
Amir Temur, Mirzo Ulug’bek kabi buyuk ajdodlarimizning jaxon madaniyatiga 
qwshgan xissasi, h’amda mustaqil respublikamiz taraqqiёtining ustuvor 
ywnalishlari wz aksini topgan. Bundan tashqari Prezident davlat raxbari sifatida 
respublikamizning xalqaro miqёsida olib boraёtgan siёsatini aniqlaydi. Mana 
shuning uchun h’am Wzbekiston respublikasi prezidenti İ.A.Karimov asarlari 
xalqimiz tarixini wrganishda metodologik qwllanma sifatida, zamonaviy 
jaraёnlarni wrganishda mushim manba bwlib xizmat qiladi.      

 
244
Eng muh’im asarlari ingliz, frantsuz, ispan, nemis, h’ind, xitoy, arab kabi 
wnlab turli xorijiy tillarga tarjima qilinib chet ellarda bir necha bor nashr qilingan. 
Respublikamizda esa İ.A.Karimov asarlarining 13 jildlik twplami nashr qilingan.  
 Mustaqillik davri tarixi zamonaviy tadqiqotlarda  
Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlari, armon va iztiroblarini 
wzida mujassam etgan. Darh’aqiqat, inson tabiatning gultoji sifatida h’amisha 
ozodlik va h’urriyatga irtilib yashaydi. U h’amisha h’ar jih’atdan wzini erkin h’is 
qilishga, tah’likasiz turmush kechirishga eh’tiёj sezadi. Shuning uchun h’am 
kishilik tarixi turli davrlarda Er sharining barcha mintaqalarida ozodlik uchun 
kurashni, shaklan turlicha, moh’iyatan wxshash bwlgan h’urriyatga intilish 
h’odisalarini kwp kwrgan.  
  
 
Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 
1. 
İ. Karimov, «Wzbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siёsat, 
mafkura», 1-jild.-Toshkent: «Wzbekiston», 1996 yil;  
2. 
İ.Karimov, «Bizdan ozod va obid Vatan qolsin», 2-jild.-
Toshkent: «Wzbekiston», 1996 yil;  
3. 
İ. Karimov, «Vatan sajdagox kabi muqaddasdir», 3-jild.-
Toshkent: «Wzbekiston», 1996 yil;  
4. 
İ. Karimov, «Bunёdkorlik ywlidan», 4-jild.-Toshkent: 
«Wzbekiston», 1996 yil;  
5. 
İ. Karimov, «Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi», 5-jild.-
Toshkent: «Wzbekiston», 1997 yil; 
6. 
İ. Karimov, «Xavfsizlik va barqaror taraqqiёt ywlida», 6-jild. 
Toshkent: «Wzbekiston», 1998 yil;  
7. 
İ. Karimov, «Biz kelajagimizni wz qwlimiz bilan quramiz», 7-
jild.-Toshkent: «Wzbekiston», 1999 yil.  
 
 Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 
1. 
Mustaqillik deklaratsiyasi nima?  
2. 
Prezident  İ.A.Karimov asarlarida Wzbekiston tarixi qanday 
ёritilishi?  
3. 
Wzbekiston Oliy Davlat Organlari twg’risida malumot qaysi 
manbada aks etgan?  
4. 
Wzbekistonning xalqaro munosabatlari qanday manbalarda 
ёritilgan?  
 
 
 
 
 
 
 
 

 
245