O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

16.2.13. «Nasimat ul-quds min h’adoyiq al-uns» 
«Nasimat ul-quds min h’adoyiq al-uns» («Avliёlik shabadasining yaqinlik 
bog’idan esishi» nomli asar Naqshbandiya tariqatining Hindistondagi g’oyaviy 
rah’barlardan bwlgan Muh’ammad Hoshim Sirh’indiy tarafidan 1622 yili ёzilgan 
bwlib, u Husayn Voiz al-Koshifiyning «Rashah’ot ayn ul-h’aёt» asarining 
davomi h’isoblanadi. Kitob Movarounnah’r, Xuroson, Hindiston va Sharqiy 
Turkistonda XVI-XVII asrlarda faoliyat kwrsatgan Naqshbandiya tariqati 
namoёndalari h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan va 754 varaqdan iborat. Muallif 
wz asarini Naqshbandiya tariqatining Hindistondagi yirik namoёndalaridan biri 
Muh’ammad Baqr Sirh’indiy (1563/64-1603/04 yy.)ning topshirig’i bilan ёzgan. 
Asarda ayniqsa biografik malumotlar kwp. Shulardan uchtasini keltiramiz. 
XVI asrda Koshg’arning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida birinchilik uchun kurashgan 
xoja Ubaydulla Ah’rorning avlodi xoja Xovand Mah’mud bilan Mah’dumi 
Azam Kosoniyning wg’li xoja İsh’oq wrtasidagi kurash, Koshg’arda islom 
dinining targ’ibotchilaridan biri bwlmish xoja Tojiddin, xoja Muh’ammad 
Porsoning avlodi h’aqidagi malumot diqqatga sazovor. 
Xoja Xovand Mah’mud  Shoh’ibekxon (Shayboniyxon) wldirilganidan 
keyin Koshg’arga ketib qoldi. Sulton Saidxon
107
 uni xursandchilik bilan kutib 
oldi, iltifotlar kwrsatdi va unga Koshg’arda muridlar orttirishiga kwmaklashdi. 
Xoja Yusuf 1532 yilning 12 sentyabrida olamdan wtdi. 
«Tarixi Rashidiy» kitobining muallifi Mirza Muh’ammad Haydar (1500-
1551 yy.) yana bir qiziq malumotni keltiradi; «Xoja Xovand Mah’mud (h’aqiqiy 
ismi Shah’obiddin Mah’mud, xoja Ubaydulla Ah’ror nabirasi) muridlar orttirish 
uchun Koshg’arga kelganda uning bilan xoja Yusuf oralarida raqobat boshlandi. 
Shunday bwldiki, bir kuni xoja Xovanl maxmudning oldiga borspm h’uzurlarida 
xoja Muh’ammad İsh’oq wltirgan ekanlar. Ular nimalarnidir swzlashib wtirgan 
ekanlar. Xoja Xovand Mah’mudning jah’li chiqib dedi; «Xoja İsh’oq! Nima 
sabadan sen menga bunaqa shaplarni aytib wtiribsan? Agar sen otangning muroji 
                                                 
107
 Султон Саъидхон – Мўғулистон (Жете) хони (1514-1532 йй.)
 

 
198
bwlsang, men h’azrati oliylari (xoja Ubaydulla Ah’rorning muridiman. Bundan 
tashqari, sen ёsh jih’atdan menga wg’il wrnidasan. Xoja İsh’oq javob qildi; 
«Men h’am ul janobning marh’amatiga tayanaman». Tortishuv tugugach, wsha 
kuniёq xoja Xovand Mah’mud Badaxshonga ketib qoldilar. Oradan ikki-uch kun 
wtgach, kimdur menga xoja İsh’oqning twsaddan wsallab, vafot etganini xabar 
qildi. 
Mah’dumi Azam Kosoniyning wg’li xoja İsh’oq h’aqida shunday 
malumot baёn etilgan. Oliyjanob xoja (Samarqanddan) Koshg’ar va Xwtanga 
jwnab ketdilar. Koshg’ar va Xwtan xalqi ul janobning say-h’arakatlari chin dinni 
(islomni) qabul qildi. Koshg’ar h’okimi Muh’ammadxon xojaning h’aqiqiy va 
sofdil muridi bwlib qoldi. Xullas, mazkur xoja tufayli Naqshbandiya – Xojagon 
tariqati wsha wlkada ёyildi. Swng wrniga muridi Devoni Ashtarni qwyib, wz 
yurtiga qaytda va 1599-1600 yili vafot etdi. Deh’bed ёnidagi Safed qishlog’idagi 
qabristonga dafn etildi. Otasidan keyin u shu qishloqda istiqomat qilib turgan 
edi. 
Xoja Muh’ammad Porsoning ulug’ ajdodi xoja Tojiddin h’aqida 
quyidagicha malumot bor. Xoja Tojuddin xoja Hofiziddin Buxoriyning
108
 ajdodi, 
xoja Rashididdinning wg’lidir. Xoja Rashididdinning otasi xoja Shujo 
Chingizxon xuruji vaqtida Mwg’ulistonga ketib qolgan va xoja Rashididdin 
wsha erda tug’ilgan. Uning say-h’arakatlari bilan mwg’ullar islom biniga 
kirganlar. Xoja Tojiddin xoja Ubaydulla davrida Movarounnah’rga kelgan va 
mavlono  İroqiy Tusiydan talim olgan. Mavlono İroqiy Tusiy janob xoja 
Ah’rorning dwstlaridan bwlgani tufayli, xoja Tojiddin h’azrat eshonning (xoja 
Ubaydulla Ah’ror) qabul va suh’bati sharafiga muyassar bwlgan. U kwp vaqt 
uning ostonasini wpish sharafiga va xayr-eh’soniga muyassar bwlgan. Shundan 
keyin Koshg’ar shah’arlaridan Turfon h’okimi uning kelishini yaxshilikka 
ywyib, wzi va bolalariga izzat-h’urmat kwrsatgan. Ulardan bazilari h’ozirgi 
kungacha wsha mamlakatning eh’sonlariga musharrafdurlar. 
 
16.2.14. «Matlab ut-tolibin» 
«Matlab ut-tolibin» («Haqiqat izlovchilarning maqsadi») Tojiddinning 
wg’li Abulabbos Muh’ammad Tolib tomonidan 1663/64 yili ёzib tamomlangan. 
Unda mashh’ur Juyboriy xojalardan xoja Muh’ammad İslom, xoja Sad, xoja 
Tojiddin Hasan, xoja Abdurah’im (1575-1629 yy.), Abdixoja (1577-1607 yy.) va 
Muh’ammad Yusufxoja (1595-1652 yy.)larning h’aёti va ijtimoiy-siёsiy faoliyati 
baёn etilgan.  
«Matlab ut-tolibin» faqat biografik asar bwlib qolmay, unda 
mamlakatning siёsiy va ijtimoiy-iqtisodiy ah’voliga oid h’amda Buxoro xonligi 
bilan Hindiston wrtasida munosabatlarga tegishli wta muh’im malumotlar 
mavjud. Shuning uchun h’am undan V.L.Vyatkin va P.P.İvanov Juyboriy 
xojalarning kr-suvi va mol-mulkini tadqiq etishda asosiy manbalardan biri 
sifatida foydalanishgan. 
                                                 
108
 Хожа Ҳофизиддин Бухорий – Хожа Муҳаммад Порсонинг ҳақиқий номи, 1419 йили вафот этган.
 

 
199
Muh’ammad Tolib h’aqida quyidagilar malum. Asarda uchragan bazi 
malumotlarga qaraganda, otasi 1608 yili vafot etganida u 39 ёshda bwlgan. 
Shuni etiborga olinadigan bwlsa, muallifning tug’ilgan yili 1569 yil bwlib 
chiqadi. U xoja Tojiddin Hasanning ikkinchi wg’li bwlib, h’amma vaqt otasi 
bilan birga Buxoroda istiqomat qilgan. 1623 yili ota-bola Balxga borganlar. 
Muh’ammad Tolibning h’am h’am xwjaligi katta bwlgan. Otasidan olgan 
ulushidan tashqari, 1632-1633 yillari bevarzand xolasining er-suvi va boshqa 
mulki h’am unga berilgan. Mulk otasi tirikligida 400 ming tangaga bah’olangan. 
«Matlab ut-tolibin» tarkibi ananaga binoan muqaddima, xotima va sakkiz 
bobdan iborat. 
Muqaddimada ananaviy fotih’a va h’amdu sanolardan keyin, mazkur 
asarni ёzishda muallif wz oldiga qwygan vazifalar h’aqida swz yuritiladi va asar 
mundarijasi keltiriladi. 
Asarning eng qimmatli malumotlar mavjud qismi uning IV-VIII 
boblaridir. 
Twrtinchi bobda xoja Sadning karomatlari«Matlab ut-tolibin», mol-mulki 
va xizmatkorlari, XVI asrning 80-ymllarida mavjud siёsiy vaziyat h’aqida 
muh’im malumotlar keltiriladi. Aytishlaricha, xoja Sadning Buxoro, Miёnqol, 
Samarqand, Savron, Turkiston, Axsikat, Nasaf, Hisor, Termiz, Qubodiёn, Balx, 
Badaxshon, Hirot, Marv, Murg’ob, Meh’na, Mashh’ad, Chorjwy va Andxud 
viloyatlarida katta mol-mulki, er-suvi, kwp sonli mol-qwylari, dwkonlari, 
h’ammomlari, sardobalari va qullari bwlgan. Masalan, h’azrat eshonning tilga 
olingan viloyatlarda 2000 juft gov
109
 ekin eri, 2500 bosh qwyi, 1500 oti, 12 
h’ammomi, 10ta sardobasi, kwplab bozorlari, savdo dwkonlari va ustaxonalari, 
100 nafar quli va boshqa boyliklari bwlgan. Uning h’ar bir viloyatda g’alla 
omborlari bwlgan. Faqat Buxoroyi sharifning bir wzida shunday omborlardan 
twrttasi qurilgan bwlib, ularning h’ar birida 100 mann
110
 g’alla saqlangan. Xoja 
Sadning yillik daromadi 60.000 tangaga barobar bwlgan. Hazrat xojaning mol-
mulkini kwp sonli va turli lavozimdagi sarkor, vakil, daftardor, soh’ibi xiroj, 
kerak yaroq, bakovul, qozi, dorug’a, mirishkor kabi mansabdorlar boshqarib 
turganlar. 
Twrtinchi bobda keltirilgan siёsiy voqealar ichida Abdullaxon soniyning 
Andijon va Xorazm ustiga XVI asr 80- yillarida qilgan h’arbiy yurishlari, 
Abdullaxon bilan Wzbek sulton wrtasidagi kelishmovchiliklar, Shayboniy 
qwshinlarining  İssiqkwl viloyati ustiga qilgan h’arbiy yurishi h’aqidagi 
malumotlar wta muh’imdir. 
Yana shu bobda baёn qilingan voqealar ichida Samarqand h’okimi 
Shayboniyzoda  İbodulla Sulton, Abdullaxon soniyning inisining wldirilishi 
sabablari h’aqida aytilgan fikrlar zwr ah’amiyatga egadir. «Abdullanoma» 
muallifining swzlariga qaraganda, İbrluooa sultonning wlimiga uning shariat 
qoidalarini buzganligi, yani ramazonning birinchi kuni rwza tutmay, ichkilik 
ichganligi sabab bwlgan. Lekin, 1586 yili Buxoro va Samarqandda bwlib wtgan 
                                                 
109
 Жуфти гов – бир жуфт ҳўкиз билан ҳайдаб экиладиган ер, тахминан саккиз-тўққиз гектарга тенг бўлган.
 
110
 Манн- ўрта асрларда бир манн 25,6 килограммга тенг бўлган.
 

 
200
voqealarni chuqurroq tah’lil etadigan bwlsak, bu faqat bir bah’ona, sababi esa 
tamoman boshqacha bwlgan. Masalan, «Matlab ut-tolibin»da keltirilgan 
malumotlarga qaraganda, XVI asrning 80-yillari boshida Shayboniy  sultonlar, 
xususan  İbodulla sulton bilan Abdullaxon wrtasida munosabatlar bir qadar 
buzilib qolgan. Bunga Abdullaxonning 1583 yili Andijon ustiga, İsfandiёr 
sultonga qarshi qwshin tortgani sabab bwlgan. Asarda keltirilgan malumotlarga 
qaraganda, 1586 yilning 3 avgust kuni Toshkent h’okimi Dwstim sulton, 
Andijon h’okimi İsfandiёr sulton va Hisor h’okimi Wzbekxon, va Samarqand 
h’okimi  İbodulla sultonning elchilari Samarqandga twplanib kengash 
wtkazganlar va gapni bir erga qwyib Abdullaxon soniyga qarshi h’arbiy-siёsiy 
ittifoq  tuzganlar. Oradan kwp vaqt wtmay, İbodulla sulton Abdullaxonning 
ywqligidan foydalanib, Samarqand tevaragidagi tumanlarni bosdi va talon-taroj 
qildi. 
«Matlab ut-tolibin» muallifi yana quyidagilarni ёzadi; «(İbodulla) sulton 
ramazon oyi boshlarida qattiq ichib mast bwlgani sababdan Mirzo Abdurah’im 
kechasi maxfiy ravishda uning xonasiga kirdi va xanjar zarbi bilan uni wldirdi. 
Wsha kunlari h’azrat eshon (xoja Sad) Hisori shodmonda edilar. Tun 
yarimlaganda din suyanchig’i bwlmish amir ul-umaro Qulbobo kwkaltosh 
(h’azrat eshonning h’uzuriga) kirib keldi va İbodulla sultonning wldirilganligini 
aytdi. Bundan sal avval h’azrat eshon onasini tushida kwrganligini va 
mulozimlariga «Yaqin orada İbodulla sulton bu dunёni tark etsa kerak», deb 
aytgan. Asarda keltirilgan bu malumotlarni diqqat bilan tah’lil qilinganda 
İbodulla sulton Abdullaxonning odamlari tomonidan wldirilganligi wz-wzidan 
malum bwladi. 
Yana shu bobda Abdullaxonning 1583 yili Andijon ustiga, İsfandiёr 
sultonga qarshi, va sal keyinroq Xorazmga qwshin tortgani h’aqida malumotlar 
bor. 
Asarning boshinchi bobi xoja Tojiddin Hasanning tug’ilgan kunidan to 
vafotigacha Movarounnah’rda kechgan voqealar h’aqida h’ikoya qilinadi. Bu 
erda keltirilgan malumotlar orasida h’okimiyatning Shayboniylardan 
Ashtarxoniylar sulolasi qwliga wtish vaqti h’aqidagi malumotlar qimmatlidir. 
Malumki, bazi kitoblarda va xronologiyalarga oid asarlarda, masalan, S.Leynpul, 
E.Tsambaur kitoblarida, bu voqea h’ijriy 1006, melodiy 1598 yilda sodir bwlgan 
deb qayd qilinadi. Lekin keyinroq atroflicha wrganilgan «Bah’r ul-asror», 
«Tarixi olamoroyi Abbosiy», «Silsilat us-salotin» asarlarida bu voqea h’ijriy 
1009, melodiy 1601 yili sodir bwlgani ochiq aytilgan. «Matlab ut-tolibin»da shu 
fikr aniq va ishonarli dalillar bilan etirof qilingan. 
Yana shu bobda Abdullaxon soniy bilan uning wg’li va taxt vorisi 
Abdulmwmin sulton wrtasida boshlangan ziddiyat h’aqidagi malumotlar 
tariximizning yaxshi ёritilmagan masalalariga aniqlik kiritishda muh’im 
ah’amiyat kasb etadi. Bu jih’atdan beshinchi bobda keltirilgan malumotlar 
jiqqatgan sazovordir. 
Bulardan biri, Juyboriy xojalarning  mol-mulki yil sayin ortib borishidir. 
Masalan, xoja Sadning vorisi xoja Tojiddin Hasanning mol-mulklari orasida 

 
201
yangilari, yangi qurilgan Hasanobod qishlog’i, 50 nafar chorbog’, 20 qator
111
 
tuya va boshqalar h’am bwlgan. Shuni h’am aytish kerakki, xoja Tojiddin fiqh’, 
h’adis va tarixga oid qimmatli kitoblar yig’ishga h’am etibor bergan. «Matlab ut-
tolibin»da keltirilishicha, uning kutubxonasida 1000 jild qimmatli qwlёzmalar 
saqlangan. Ularning ayrimlari bezakli, tilla suvi berib ёzilgan kitoblar bwlgan. 
İkkinchisi Abdullaxon bilan uning wg’li va taxt vorisi, Balx h’ukmdori 
Abdulmwmin sulton wrtasida XU1 asrning 80-yillaridan boshlab kuchayib 
ketgan ziddiyatlar va Abdullaxonning vafoti xususidadir. «Matlab ut-tolibin»da 
quyidagilarni wqiymiz; «Abdullaxon mamlakatni 44 yil idora qildi. Otasi 
İskandarxon tirikligi chog’ida 28 yil uning nomidan, otasi vafot etgandan keyin 
18 yil mustaqil idora qildi. Saltanatning bir uchi Andijonda, bir uchi Xorazmda, 
uchinchi uchi Dashti qipchoqda, twrtinchisi Xuroson va Seistonda bwlgan. 
Aytishlaricha, Abdumwminxon Muh’ammad Boqibiy bilan til biriktirib, 
otasining ovqatiga zah’ar qwshdirib bergan va xon h’ijriy 1006 yili vafot etgan. 
«Matlab ut-tolibin»ning oltinchi bobi Juyboriy xojalarning yana bir 
namoёndasi xoja Abdurah’imningh’aёti va ijtimoiy-siёsiy faoliyatiga 
bag’ishlangan. B«Matlab ut-tolibin»u bobda yirik xwjadiklarda qul meh’natidan 
foydalanish, er egaligining tanxoh’ va suyurg’ol shakllari, kerak yaroq lavozimi 
va uning vazifalari, Buxoro xonligi bilan Hindiston wrtasidagi munosabatlar 
h’aqida qimmatli malumotlar keltiriladi. 
Kerak yaroqchi h’aqida bu asarda, masalan, bunday deyiladi; «Mulla 
Mirmuh’ammad xoja (Abdurah’im)ning xizmatkorlari jumlasidan edi. Uning 
zimmasiga kerak yaroqchilik vazifasi yuklatilgandi. Uning zimmasiga xojaning 
xonadoni uchun kerak bwlgan h’arir matolar va boshqa narsalarni topib keltirish 
majburiyati yuklatilgandi. Bir payt h’isobchilar mulla Mirmuh’ammad kerak 
yaroqchini taftish qilganlarida unga xojaning sarkorligidan berilgan naqd puldan 
tashqari, uning savdogarlar va boshqa shah’arlardan 90 ming xoniy qarz 
olganligi, lekin shu h’aqdagi tilxatlardan 1000 xoniy mablag’ tilxatlarda xoja 
(Abdurah’im)ning muh’ri ywqligi aniqlandi. Shundan keyin xoja (Abdurah’im) 
uni h’uzuriga chaqirib; «Nega aytilgan qarz h’aqida wz vaqtida bizsha malum 
qilmadingiz va tilxatlarni bizga kwrsatmadingiz?», deb swraganda, mulla 
Mirmuh’ammad (xojaga) bunday javob qilgan; «Biz sizning soh’ibi 
h’immatligingizga ishongan edik». Shundan keyin xoja mulla Hojibek 
devonbegi bilan mutavalliyni chaqirtirib, mulla Mirmuh’ammadning barcha 
qog’ozlarini ywq qilib yuborishni buyurgan.» Keltirilgan parchadan kerak 
yaroqchining vazifalari va h’uquklari, ortiqcha izoh’siz h’am kwrinib turibti.  
Asarning swnggi, ettinchi bobi Abdixojaning h’aёti, faoliyati va 
karomatlari baёniga bag’ishlangan. Lekin tadqiqotchi uchun wta zarur bwlgan 
dalil va malumotlar, masalan, Buxoro xonligining  Abdullaxon soniy vafotidan, 
1598 yildan keyingi ichki ah’voli, Juyboriy xojalarning, masalan, Abdixojaning 
bundagi wrni va vazifasi, Shayboniylar davlatining tuzilishi, xususan, devonbegi, 
miroxur, otaliq, shig’ovul, yasovul, naqib, qozi, bakovul, qurchi boshi, dodxoh’, 
parvonachi, shayxulislom, kwkaltosh, kadxudoyi dah’a (dah’aboshi), chiroqchi, 
                                                 
111
 Бир қаторда тахминан 150 нафар туя бўлган.
 

 
202
munshiy va boshqa lavozimlar h’aqida, shuningdek, wzbek xalqining etnik 
tarkibiga kirgan saroy, qwng’irot, nayman, qatag’on, yuz, arg’in, kenagas va 
boshqa qabilalar va ularning mamlakatning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida tutgan wrni 
h’aqida muh’im malumotlar keltirilgan. 
Abdixojaning XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida Buxoro 
xonligining mchkm ah’voli va uning mamlakatning siёsiy h’aёtida tutgan wrni 
va mavqei h’aqida asarda quyidagi malumotlarni uchratamiz. Swnggi Shayboniy 
Pirmuh’ammad Soniy (1598-1601 yy.) davrida mamlakatning ichki ah’voli 
beqarorlikka yuz tutdi. Shu payt Abdixoja Buxoroni tark etib Samarqandga 
bordi. Uning h’okimi Ashtarxoniy Boqi Muh’ammadning omadi yurishib, toj-
taxtni egallaguday bwlsa, ikkalari davlatni birgalashib boshqarishga ah’d 
qildilar. «Matlab ut-tolibin»da Boqi Muh’ammadxonning mana bu swzlari 
keltiriladi; «Agar biz Buxoro bilan Balxni egallashga muyassar bwlsak, unda 
mamlakatni Siz, men va Vali Muh’ammad wrtasida uchga taqsimlaymiz...» 
Ertasi kuni ertalab, nonushta paytida Abdixoja Boqi Muh’ammadxonga murojaat 
qildi; «Tabriklaymiz, ulug’ ajdodlarimiz Sizga poytaxt shah’ar Buxoroni inom 
qiladilar.» Boqi Muh’ammadxon (ichiga sig’may) suyunib ketdi va singlisini 
Abzixojaga xotinlikka berdi. Abdixoja h’ammasi bwlib Buxoroda bir yilga yaqin 
istiqomat qildi. Shundan keyin Abdixojaning nuvuzi ortti. Muh’ammad Tolib bu 
h’aqda mana bularni ёzadi; «Hazrat xojaning ulug’ligi va kuch-qudrati shu 
darajaga borib etdiki, jinoyat sodir etgan kishi uning h’uzuriga qochib borib, 
uning xizmatiga kirgudek bwlsa, u jaxoga tortilmagan. Xojaning tasiri barcha 
viloyatlarda shu qadar kuchli ediki, biron zot uning swzini qaytarmas edi. 
Kayfiyati ywq paytlarda Boqi Muh’ammadxonni h’am mensimas edi. Agar xon 
biror shaxsni ostonasidan quvib yuborguday bwlsa, xoja uni wz h’imoyasiga olar 
edi. Xoja tex-tez xonga wzgalar oldida tanbeh’ berar edi. Odamlar va h’arbiylar 
faqat xojaga ёrdam swrab murojaat qilar edilar. Xullasi kalom, yirik 
mansabdorlar, aslzodalar va sipoh’iylar shuruh’-guruh’ bwlib h’azrat xojaning 
panoh’iga qochib wta boshladilar. Bazi sipoh’iylar xojaga; «Siz bizning pushti 
panoh’imizsiz. Biz Sizni podshoh’ etib saflamoqchimiz», deb murojaat qila 
boshladilar. 
«Matlab ut-tolibin» chop etilmagan. Uning qwlёzma nusxalari kwpgina 
kutubxonalarda mavjud. WzR FA Sharqshunoslik institutining qwlёzmalar 
xazinasida uning nusxalari saqlanmoqda. 
 
16.3.Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.   
1. 
B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 
2001.  
2. 
 Ñîáðàíèå  âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. 
Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 
1998. 
3. 
Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè 
(èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). 
Tuzuvchilar:  A.A.Madraimov,  G.S.Fuzailova-Ò.:  TDPU. 
2001. 

 
203
 
16.4 Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
1. Ageografiya swzning manosini aytib bering?  
2. Dindorlar, h’aёtiga oid qanday adabiёtlarni bilasiz?  
3. Diniy adabiёtlarning tarix fani wrganishdagi ah’amiyati nimada?  
 
17- mavzu. Memuar asarlar 
 
Darsning mazmuni: talabalarga memuar asarlar twg’risida tushuncha berish va 
ularning tarix fanini wrganishdagi ah’amiyatini kwrsata berish.  
 
Reja: 
 
17.1.  Memuar asarlar xususiyati.  
17.2. Memuar asarlar tavsifi.   
17.3. Adabiёtlar r¢yxati.  
17.4. Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.  
 
Asosiy tushunchalar: memuar, xotira, taassurot.  
 
17.1. Memuar asarlar xususiyati 
Memuar asarlar deb, mualliflarning shaxsiy xotiralari asosida ёzilgan 
kitoblarga aytiladi. Ularda aksariyat h’ollarda muallif wzi shaxsan kwrgan, ishtirok 
etgan  ёki zamondoshlaridan wzi eshitgan voqealarni baёn etadi. Bu asarlarda 
aksariyat h’ollarda voqea h’odisalar twg’ri ёritiladi. Bazan muallifning shaxsiy 
kelib chiqishiga qarab voqealar turlicha talqin qilinishi mumkin.  
Memuar asardagi voqea xodisalar baёnini boshqa ёzma manbalar bilan 
solishtirib swngra xulosa chiqarish zarur.  
Bunday asarlarda bazi xollarda voqea xodisalarni g’arazli baёn etish xollari 
h’am uchraydi.  
Umuman tarixiy voqea-xodisalarni chuqur va atroflicha wrganish uchun 
memuar asarlardan h’am tanqidiy foydalanish mumkin.  
 
17.2. Memuar asarlar tavsifi. 
 
17.2.1. «Mujmali Fasih’iy» 
«Mujmali Fasih’iy» («Fasih’iyning (tarixlar) majmuasi») XV asrning 
kwzga kwringan tarixchilaridan Fasih’ Ah’mad Xavofiyning asaridir. 
Muallifning twla nomi Fasih’ Ah’mad ibn Jaloliddin Muh’ammad bwlib, u 1375 
yili Hirtda yirik mansabdor oilasida tug’ilgan, 1405-1424 yillarida Alouddin Ali 
tarxon va Shoh’ruh’ devonida xizmat qilgan. U 1440-1441 yillari Shoh’ruh’ning 
suyukli va nufuzli xotini Gavh’arshod begimning amri bilan qamoqqa tushib 

 
204
qoldi. 1441 yil 2 noyabrida ozod qilingandan swng faqat ilm bilan mashg’ul 
bwlgan va 1442 yili wzining yirik-tariziy biografik asari bwlmish «Mujmali 
Fasih’iy» asarini ёzib tamomlagan va Shoh’ruh’ga taqdim etgan. Tarixchining 
vafot etgan yili malum emas. 
Fasih’ Ah’mad Xavofiyning mazkur asari kwpgina tarixiy, adabiy, 
biografik, geografik asarlar, masalan, al-Masudiy, ibn al-Asir, ibn Halliqon, 
Nisoviy, Juvayniy, Rashididdin, Faxriddin Banokatiy, Vassof, Hofizi Abru, robia 
Fushanjiy,  İbn Yamin Faryumadiy, Salion Sovajiy va boshqalarning asarlari 
asosida, shuningdek, muallifning kuzatish va taftishlari natijasida twplagan boy 
daliliy malumot asosida ёzilgan. 
Asarda Odam Atodan to muallif zamonigacha Elon va Movarounnah’rda 
bwlib wtgan muh’im tarixiy voqealar, mashh’ur olimlar, shoirlar, adiblar va 
boshqa taniqli kishilarning tarjimai h’oli, shugingdek, yirik suv inshootlari 
h’amda diqqatga sazovor yuinolar, masjid, madrasa, sardoba, karvonsaroy, 
h’ammom va boshqalarning qurilishi h’aqida qisqacha, lekin benih’oyat 
qimmatli daliliy malumotlar keltirilgan. Voqealar yyilma-yil, xronologik tartibda 
berilgan. Bu h’ol asardan foydalinishni birmuncha osonlashtiradi. 
«Mujmali Fasih’iy» swz boshi-debocha, kirish-muqaddima, xotima va ikki 
qism-maqoladan iborat. 
Debochada tarix fanining xosiёti va uni wrganishning ah’amiyati h’aqida 
gap boradi, asarning nomi va mundarijasi keltiriladi. 
Muqaddimamda dunёning yaratilishidan to Muh’ammad payg’ambarning 
tug’ilishigacha bwlgan davr ichida kechgan voqealar h’aqida malumot beriladi. 
Birinchi maqolada Muh’ammad payg’ambarning twg’ilishidan to uning 
Makkadan Madinaga h’ijrat qilishi, 622 yiligacha bwlgan davrni wz ichiga oladi. 
İkkinchi maqolada juda katta davr 622 yildan to 1442 yilgacha musulmon 
olamida yuz bergan voqealar baёn etiladi. 
Xotima maxsus Hirot shah’ariga bag’ishlangan. 
Fasih’ Ah’mad Xavofiy va uning mazkur asari XIX asr wrtalaridan beri 
ilmiy jamoatchilikning diqqat-etiborini wzisha jalb qilib kelmoqda va mashh’ur 
sharqshunos olimlarning bksak bah’osiga sazovor bwlgan. 
«Mujmali Fasih’iy»ning matni 1961-1963 yillari Eronda Mah’mud Farrux 
tomonidan, ikkinchi maqolaning ruscha tarjimasi D.Yusupova tomonidan 
Toshkentda 1980 yili chop etilgan. 
 
17.2.2. «Badoyi ul-vaqoyi» 
«Badoyi ul-vaqoyi» («Nodir voqealar») nomli asar muallifi XV asrning 
oxiri va XVI asrning birinchi yarmida wtgan taniqli adib va olim Zayniddin 
Vosifiy  ёki Zayniddin Mah’mud ibn Abduljamildir. U 1485 yili Hirotda 
tug’ilgan. Otasi wziga tinch va malumotli kishi bwlib, Sulton Husayn mirzo 
saroyida kichik lavozimlardan birida munshiy ёki voqeanavis bwlgan. 
Zayniddin Vosifiy yaxshi wqida, iloh’iёt, tarix, adabiёt va boshqa ilmlarni 
puxta egalladi. 16 ёshida qarindoshi va Hirotning tariqli zotlaridan biri bwlgan 
amir Soh’ibdoroning ёrdami orqasida Aliger Navoiyning diqqat-etiborini 
qozonishga muyassar bwldi. U 1500-1502 yillari h’irotlik nufuzli amir Shoh’vali 

 
205
kwkaltoshning xonadonida muallimlik qildi, 1502-1507 yillari Sulton Husayn 
mirzoning wg’illaridan Faridun Husaynning kutubxonasida kitobdor mansabida 
ishladi. 1507-1511 yillari Vosifiy Shoh’ruh’ mirzo madrasasida Xurosonda 
kwzga kwringan iloh’iёt olimi İmodiddin İbroh’imdan talim oldi. 
Zayniddin Vosifiy 1511 yili Xurosonda Safaviylar h’ukmronligi 
wrnatilishi va sunniy mazh’abidagi musulmonlarni taqib etish kuchayganligi 
tufayli 1512 yilning 17 aprelida bir guruh’ ruh’oniylar sayyid Shamsiddin Kurti, 
amir Husayn va boshqalar bilan birga Movarounnah’rga keldi va umrining 
oxirigacha shu mamlakatda istiqomat qildi. U Movarounnah’r va Turkistonning 
kwpgina shah’arlari Samarqand, Buxoro, Yassi, Sabron, Shoh’ruh’iya, Toshkent 
va boshqalarida istiqomat qildi va mudarris, imom, tarbiyachi, masalan, 
Suyunchxojaning kenja wg’li Navruz Axmadxonning tarbiyachisi bwlib xizmat 
qildi, Shoh’ruh’iyada bwlgan yillari esa Keldi Muh’ammadxon h’ukumatida 
qozi askar lavozimida turdi. Vosifiy 1551 yili Toshkentda vafot etdi va 
muqaddas manzilgoh’lardan shayx Xovand Tah’ur mozoriga dafn qilindi. 
Zayniddin Vosifiy wzining «Badoyi ul-vaqoyi» nomli tarixiy-memuar 
asari bilan shuh’rat qozondi. Asarda 1512-1532 yillar orasida muallifning 
Xuroson va Movarounnah’rda kwrgan-kechirganlari, wsha davrdagi ijtimoiy-
siёsiy vaziyat zwr mah’orat va yuksak sanat bilan baёn etiladi. «Badoyi ul-
vaqoyi»da Movarounnah’rning XV asrning oxiri va XVI asrning birinchi 
yarmidagi ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёtiga oid qimmatli malumotlar kwp. 
Asar 1538-1539 yillari ёzib tamomlangan. 
«Badoyi ul-vaqoyi» asosan ikki qismdan iborat. Uning birinchi qismi II 
bob bwlib, unda Vosifiyning Hirotdan 1521 yili qochib kelishidan to uning 
Shoh’ruh’ichga, Keldi Muh’ammadxon saroyiga 1518 yili kelguniga qadar 
Xuroson va Turkistonda bwlib wtgan voqealarni wz ichiga oladi. 
İkkinchi qismda Vosifiyning mazkur xon saroyida tez-tez bwlib turadigan 
adabiy yig’inlar h’aqidagi esdaliklar joy olgan. 
«Badoyi ul-vaqoyi»ning qwlёzma nusxalari keng tarqalgan. Birgina WzR 
FA Sharqshunoslik instituti kutubxlnasida ushbu asarning wndan ortiq nusxasi 
saqlanmoqda. Asarning tanqidiy matni Sankt-Peterbkrglik olim A.N.Boldirev 
tomonidan 1961 yili ikki jild qilib chop etilgan. U Xorazmda 1826 va 1907 
yillarda Dilovarxoja va Muh’ammad Amin twra tomonidan wzbek tiliga tarjima 
qilingan. Ayrim parchalar rus tilida A.N.Boldirev va V.P.Yudin tarafidan elon 
qilingan. «Badoyi ul-vaqoyi»ning ayrim qismlari N.Norqulov tomonidan tarjima 
qilinib, 1979 yili nashr etilgan.