O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

17.2.3. «Mirot ul-mamolik» 
«Mirot ul-mamolik» («Mamlakatlar kwzgusi») XVI asrda wtgan turk 
admirali Seydi Ali Reis asaridir. Muallifning twliq ismi Seydi Ali Husayn wg’li, 
sherlarini Kotibiy Rumiy taxallusi bilan ёzgan. 
Seydi Ali Reis keng malumotli dengizchi bwlib, sultonning Mag’rib 
dengizi, Wrta Er dengizi da olib borgan barcha urushlarida, Xayruddin posho va 
Sinon posho rah’barligida ishtirok etgan. Ota-bobolari G’alatiyadagi 
dorussaloxiyi omira, qurol-yarog’ omboriga boshchilik qilganlar. 

 
206
Uning xavf-xatarlar bilan twla sarguzashtlari 1554 yilning fevral oyida 
Suriyaning Basra shah’ridan boshlanadi. Turli sarguzashtlarni boshdan kechirib, 
dengizchi wz h’amroh’lari bilan Hindiston, Badaxshon, Movarounnah’r, 
Xorazm, Dashti qipchoq, Xuroson va İroqi Ajam (G’arbiy Eron)da bwlgan. U 
wz yurtiga 1556 yilda qaytib borguncha wsha mamlakatlarda kwrgan-
bilganlarini bir kitobga jamlab uni «Mirot ul-mamolik» deb atadi. 
Asarda muallifning kwrgan-kechirganlari, wzi bwlgan mamlakatlarning 
XVI asr wrtalaridagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli va xalqi h’aqida qimmatli 
malumotlar uchratamiz. 
Masalan, Seydi Ali Reis wsha paytlarda Movarounnah’rni egallab turgan 
Navrwz Ah’mad Baroqxon va Shayboniylar bilan Turkiya wrtasidagi 
munosabatlar h’aqida mana bu malumotlarni keltiradi; «Samarqandi beh’ishti 
monandga doh’il bwldik. Bu erda Navrwz Ah’madxon, yani Baroqxon bilan 
kwrishib, unga keltirgan faqirona tortig’imizni taqdim etdik. Xon bu faqirga bitta 
ot, bosh-oёq sarupo marh’amat qildi. Bundan avval saodatli podsho (Sulton 
Muh’ammad Fotih’) shayx Abdullatif va Dodosh elchi orqali Baroqxonga bir 
miqdor miltiq otuvchilar va bir qancha qala twplari yuborgan edi. Elchilar kelgan 
paytda Samarqand podshosi Abdullatifxon vafot etib, Baroqxon Samarqandda 
xonlik taxtiga wtirgan, Balxda Pirmuh’ammadxon, Buxoroda esa sayyid Burxon 
sulton wz nomlariga xutba wqitganlar. Baroqxon shu ikki xonga qarshi biror 
chora kwrishga qodir bwlmasa-da, keyinroq ularning wzaro nizolaridan 
foydalangan. Avval Samarqandni olgach, keyin Shah’risabzga borib u erda h’am 
kwp urishgan. Bu urushda rumlik(turk)larning bir qancha boshliqlari wlgan. 
Nih’oyat, Shah’risabz uning qwliga wtgan. Yana u erdan Buxoroga borib 
shah’arni bir necha vaqt qamal qilgan. Buxoro xoni sayyid Burxon Baroqxonsha 
bardosh berolmay, Qorakwlni Balx xoni Pirmuh’ammadga bergan. 
Pirmuh’ammadxon wz inilari yuborib, Qorakwlni qwlga kirgizgan. Oxiri sayyid 
Burxon dosh berolmay, Baroqxondan omonlik tilab, wrtada sulh’ tuzilgan. 
Baroqxon Buxoroni yana sayyid Burxonga topshirib, wzi Qorakwl ustiga 
yurgan. Pirmuh’ammadxonning inilari Baroqxondan omonlik tilab, Qorakwlni 
unga topshirganlar. Baroqxon  uni h’am sayyid Burxonga qaytarib, wzi 
Samarqandga qaytgan... Baroqxonning ёnida atigi 150 ga yaqin rumlik nayzaboz 
qolgan. Qolganlari uning wg’illari ёnida qolgan». («Mirot ul-mamolik», 101-
102- betlar). 
Seydi Ali Reisning Qazvinda Eron podshosi shoh’ Tah’mosib (1524-1576 
yy.) bilan uchrashuvi h’aqida keltirgan malumotlar wsha yillari Turkiya 
Shayboniylar davlati va Eron wrtasidagi munosabatlarini tushunishda juda 
muh’imdir. Asarda xususan mana bularni wqiymiz; «Shoh’ (Shoh’ Tah’mosib) 
ning elchisi Sobit og’a Tabriz ywli orqali podshoh’ h’azratlari (Sulton Sulaymon 
soniy qonuniy, 1520-1566 yy.) h’uzuriga bizdan oldin jwnab ketgan edi, shoh’ 
(shu sababdan) bir necha oygacha bizga ketishga ruxsat bermay, bir necha marta 
chaqirib, kwp suh’batlashdi. Bir kun suh’bat vaqtida «Rum diёri Baroqxonga 
ёrdam bkrish uchun 300 ta yanichar
112
 yuborilgan ekan»,- dedi. Men ular 
                                                 
112
 Яничар –ени (янги) черик, аслзодалар ва ҳарбийларнинг болаларини йиғиб махсус ўтгатилган сипоҳий.
 

 
207
Baroqxonga  ёrdam berish uchun emas, balki shayx Abdullatif h’azratlarini 
qwriqlab Rumga olib ketish uchun yuborilgan edi, chunki Ashtarxon (Astraxan) 
ywlida xoja Ah’mad Yassaviyning avlodlari Bobo shayxni cherkas shah’id 
qilgani sababli, bu ywllar ёlg’iz yurishga xatarli h’isoblanib qolgan edi. Agar 
ёrdam uchun yuborilganda, faqat 300 tagina emas, balki bir necha ming askar 
yuborilar edi»,-deb javob berdim.» («Mirot ul-mamolik», 122-bet). 
«Mirot ul-mamolik»da admiral va uning sheriklari bosib wtgan mamlakat 
va shah’arlar , ularning osori atiqalari h’aqida h’am qimmatli maxlumotlar 
keltirilgan. 
«Mirot ul-mamolik» matnini Ah’mad Javdod toshbosma usuli bilan 1895 
yili  İstanbulda chrp etgan. Uni G.Vamberi ingliz tiliga tarjima qilib 1899 yili 
Londonda chop etgan. Asar Sh.Zunnunov tomonidan wzbek tiliga tarjima 
qilinib, 1963 yili Toshkentda nashr etilgan. 
4.Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè (èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð 
ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. 
 
17.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
1. Memuar swzning manosini aytib bering? 17.3. Foydalanilgan 
adabiёtlar rwyxati. 
1. B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 2001.  
2. T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - 
Toshkent: “Wqituvchi”. 1993.  
3. Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. İstoriya. 
Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998. –S. 3-7. 
 
2. Qanday memuar adabiёtlarni bilasiz?  
3. Memuar adabiёtlarning tarix fani wrganishdagi ah’amiyati nimada?  
18-mavzu. Sayёh’lar va elchilarning esdaliklari 
 
Darsning mazmuni: talabalarga yurtimizda bwlgan elchi va sayёxlarning 
estaliklar twg’risida umumiy malumot berish, ularning tarixni wrganishdagi ilmiy 
ah’amiyatini ochib berishdan iborat.  
 
Reja: 
 
18.1. Sayёx va elchilarning esdaliklarining umumiy xususiyatlari.  
18.2. Sayёx va elchilarni esdaliklari tavsifi.  
18.3. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.   
18.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
 
Asosiy tushunchalar: Sayёh’, elchi, xotira, kundalik, rasmiy qabul.....  
 
18.1. Sayёh’lar va elchilarning esdaliklari 

 
208
Arab, Xitoy va Rossiya elchilari va sayёh’larining esdaliklarida h’am 
tariximizni chuqur va atroflicha wrganish uchun zarur daliliy malumotlar kwp. 
Shu bois esdaliklar h’am muh’im tarixiy manba h’isoblanadi. 
Shuni etiborga olib, ulardan ayrimlariga qisqacha twxtalib wtishga qaror 
qildik. 
Markaziy Osiё Rossiya va uning sarmoyador guruh’larini h’ar jih’atdan; 
h’arbiy strategik, yani uning Hindiston va Xitoyga yaqinligi, zaminning boyligi 
va xalqining soddadil va meh’natsevarligi bilan kwp vaqtlandan beri qiziqtirib 
kelgan. Markaziy Osiё bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga 
aylantirish ywlidagi h’arakat podshoh’ Mih’ail Fёdorovich (1613-1645 yy.) 
davridan boshlandi va ikki yuz qirq besh yildan keyin, 1865 yili Qwqon, Buxoro 
va Xiva xonliklarini bwysundirish bilan yakunlandi. 
Rossiya h’ukumati wzining  bu siёsatini amalga oshirish uchun Markaziy 
Osiёni yaxshi bilgan, keng malumotli diplomatlari va h’arbiylaridan 
foydalangan. Ular og’izda savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun, 
aslida esa mamlakatdagi h’arbiy-siёsiy vaziyatni wrganish, Xiva, Buxoro va 
Qwqon xonliklarining qwshni davlatlar; Hindiston, Eron, Turkiya va Xitoy bilan 
qanday munosabatda ekanligini aniqlash va Markaziy Osiё shah’arlariga olib 
boridigan yaqin va qulay ywllarni belgilash uchun yuborildi. 
Darslikda 1620 yildan to rus armiyasining Markaziy Osiёga bostirib 
kirishigacha kechgan ikki yuz yil mobaynida mamlakatimizga Rossiyadan kelib 
ketgan bazi elchiliklar va h’arbiy mutaxassislarning faoliyatiga qisqacha twxtalib 
wtiladi. 
 
18.2. Sayёx va elchilarni esdaliklari tavsifi. 
18.2. 1. ”Risola” 
”Risola” nomli asarni X asrning birinchi yarmida yashab wtgan arab sayёh’i 
va jug’rofiy fanlar bilimdoni olim va ёzuvchi Ah’mad ibn Fadlan ёzgan.  İbn 
Fadlanni 921-922 yillari Bulg’or, yani Volga bwyi podshoh’ining iltimosiga 
binoan, bulg’orlar orasida islomni mustah’kamlash, bulg’or podshoh’ligini qwshni 
xazar h’oqonlarining h’ujumidan h’imoya qilish uchun qalalar bino qilishda ёrdam 
berish uchun xalifa Muqtadir (908-932 y.) Bag’doddan yuborilgan elchi bilan 
uning kotibi vazifasida Bulg’orga yubordi. Bag’dod elchilari Bulg’orga Hamadon, 
Ray, Domg’on, Nishopur, Marv, Poykand, Buxoro, Xorazm, Ustyurt, Ёyiq (Urol) 
orqali bordilar. 
İbn Fadlan ana shu saёh’at vaqtida kwrgan va eshitganlari h’aqida “Risola” 
deb ataluvchi bir kitob ёzib qoldirgan. Asar etnografik malumotlarga boy, unda 
turli xalqlar, ularning turish-turmushi, mashg’ulotlari xususida qimmatli 
malumotlar bor. 
İbn Fadlanning ushbu asari XII-XIII asrlardan buёn jamoatchilikning diqqat 
etiborini tortgan, tarixchi olimlar undan birinchi manba sifatida foydalanganlar. 
“Risola”ning aslidan ayrim parchalar Ёqut Hamaviyning “Mwjam ul-buldon” 
asarida saqlanib qolgan. 1923 yili uning qisqartirilgan tah’riri qwlёzmasi Mashh’ad 
kutubxonalarining birida topilib, asarni yaqindan, bevosita wrganishga ywl ochildi. 

 
209
İbn Fadlan “Risola“cining arabcha matni 1823 yili Peterburgda, Ёqut 
Hamaviy asarida saqlangan parchalar asosida va 1959 yili Damashqda nashr 
qilingan. Asar rus tilida (tarjimon A.P.Kovalevskiy) 1939 yilda nashr qilingan. 
 
18.2.2.“Risolat ul-avval” 
“Risolat ul-avval” (“Birinchi risola”) nomli kitob muallifi Abu Dulaf, X 
asrda yashab wtgan adib, sayёh’ va geograf olimdir. Uning twla Masar ibn 
Muh’alh’il al-Hazrajiy al-Yanbuiydir. Madinaning mashh’ur h’azraj qabilasiga 
mansub bwlib, asli Qizil dengizning port shah’ri Yanbulikdir. 
Abu Dulaf X asr boshlarida  Buxoroga kelgan va shoir sifatida Nasr 11 ibn 
Ah’mad Somoniy (taxm. 914-943) xizmatiga qabul qilingan. 942 yili Buxorodan 
qaytaёtgan Xitoy elchilariga h’amroh’ bwlib, Sharqiy Turkiston orqali Xitoy 
poytaxtiga borgan, u erdan Hindistonga wtgan. Muallif Buxorodan Xitoy va 
Hindistonga qilgan safari vaqtida kwrgan-bilganlari h’aqida “Risolat ul-avval” 
asarini ёzgan. 
Olimning Ozarbayjon, Armaniston va Eronning shah’arlari va osori atiqalari 
h’aqida “Risolat ul-uxro” (“İkkinchi risola”) asari h’am Eronda wsha vaqtda 
ёzilgan. Ulardan ayrim parchalar Ёqut Hamaviy h’amda Zakariya ibn Muh’ammad 
Qazviniy asarlari ichida saqlangan. Bu parchalar nemischa tarjimasi bilan birga 
F.Vyustenfeld (1942) h’amda K.Shlёtser (1844) tomonidan chop etildi. 
Abu Dulaf va uning asarlari mashh’ur sharqshunos olimlar diqqat etiborini 
qozongan. “Risolat ul-uxro” rus tiliga tarjima qilingan (1860). 
 
18.2.3. Marko Polo xotiralari  
Evropalik sayёh’ Marko Polo (1254-1324 yy.)ning 1271-1275 yillari 
Mwg’uliston va Xonbaliq (Xitoy)ga saёh’at qilgan. U 17 yil davomida 
Xitoyning kwp viloyatlarini borib kwrgan. U Samarqandda h’am bwlgan va bu 
h’aqda mana bu malumotlarni qoldirgan; «Samarqand katta, mashh’ur shah’ar. 
Unda sarasinlar bilan xristianlar h’am istiqomat qiladilar». Marko poloning 
kitobida Oltin Wrda va Chig’atoy ulusiga qarashli shah’arlar, ularning xalqi 
h’aqida h’am qimmatli malumotlar keltirilgan. Uning asari 1298 yili ёzilgan va 
bir qancha Evropa tillariga tarjima qilingan. Asarning ruscha nashri 1955 va 
1990 yillari amalga oshirilgan. 
 
18.2.4. «İogann Shiltbergerning Evropa, Osiё va Afrika bwylab qilgan 
saёh’ati» 
Bavariyalik ritsar, qurchi İogann Shiltberger Amir Temur davriga oid wz 
esdaliklarini  ёzib qoldirgan. U asli nemis jangchisi bwlib, 1396 yilning 15 
sentyabridagi Turklar va Evropaliklar umumiy qwshini wrtasidagi jangda asir 
olingan  va keyinchalik qariyb 8 yil Boyazid 1 ning xizmatida bwlgan. 
1402 yilgi Anqara ёnida bwlgan urushda İogann Shiltberger Amir Temur 
tarafidan asir olindi va Samarqandga olib ketildi. Amir Temur vafotidan (1405 
y.) keyin u dastlab Shoh’ruh’, swngra Mironshoh’ va uning wg’li Abubakr mirzo 
xizmatida bwldi. Shundan boshlab uning Osiё va Afrika mamlakatlari bwylab 
jah’ongashtaligi boshlandi. İogann Shiltberger qariyb 31 yil mobaynida qilgan 

 
210
«saёh’at»i paytida kwrgan-bilganlarini esdalik sifatida ёzib qoldirgan. Unda juda 
kwp noaniqliklar, ayrim voqealarni bwrttirib ёki kamsitib ёzishlar bor. Shunga 
qaramay,  İogann Shiltbergerning kundaliklarida qimmatli tarixiy malumotlar, 
muh’im dalillarni uchratamiz. Bir-ikkita misol; 
1)Temuriylar, xususan ularning Ozarbayjondagi noiblari, masalan 
Abubakr Mirzo Oltin Wrda h’ukmdorlarining wzaro kurashlariga aralashib 
turganlar. 
2)XU asrning boshida Oltin Wrdaning ichki ah’voli va bunda qudratli 
amir Edigey (İdiku Wzbek)ning nomi kwrsatib wtiladi. 
3)Ozarbayjon, Dashti qipchoq va uning xalqi h’aqida muh’im malumotlar 
keltiriladi. Masalan, Ozarbayjon h’aqida bunday malumotlar bor; Tabriz 
Eronning bosh shah’arlaridan. Uning savdodan oladigan foydasi tamom bir 
xristian davlati topadigan foydadan ortiq. «Sultoniya, Ray, Marog’a, Axlat, 
Gilon h’am ushbu mamlakatning yirik shah’arlaridan... Rayning xalqi 
boshqalardan shu bilan farq qiladiki, u Muh’ammadga emas, balki Aliga imon 
keltiradi. Ularni rofiziylar
113
 deb ataydilar». Dashti qipchoq va uning xalqi 
h’aqida İogann Shiltbergerning «Esdaliklari» da mana bunday gaplar bor; «Men, 
shuningdek, Buyuk Tataristonda
114
 h’am bwldim. Xalqi don ekinlaridan faqat 
tariq ekadi. Ular umuman non va vino istimol qilmaydilar. Vino wrniga ot va 
tuyaning sutini ichadilar, shu va boshqa h’ayvonlarning gwshtini uydilar ...Yana 
shuni h’am aytish kerakki, xon saylashda uni oq kigizga wtqizib, uch marta 
kwtarib erga qwyadilar, swng chodir atrofida aylantirib, keyin ichkariga olib 
kiradilar va taxtga wtqazadilar.» 
Umuman, bu kitob Sharqiy Evropa, Kichik Osiё, Eron, Movarounnah’r, 
Dashti qipchoq, İroq, Suriya va Misr mamlakatlari tarixi va xalqi h’aqida ayrim, 
diqqatga sazovor malumotlar beradi. İogann Shiltbergerning mazkur asari 
«İogann Shiltbergerning Evropa, Osiё va Afrika bwylab qilgan saёh’ati (1394-
1427 yy.)» deb ataladi va uning rus tilida (nemischa nashri 1859 yili amalga 
oshirilgan) uchta yaxshi nashri bor. Birinchis Odessa Universitetining profkssori 
F.K.Braun tarafidan 1867 yili, ikkinchisi Ozarbayjon Fanlar Akademiyasi 
akademigi Z.M.Bunёdov 1984 yili va uchinchisi 1997 yili Toshkentda amalga 
oshirilgan.  
 
18.2.5. «Samarqandga Amir Temur saroyiga saёh’at kundaliklari» 
(1403-1406 yy.) 
Lui Gonsales de Klavixoning «Samarqandga Amir Temur saroyiga saёh’at 
kundaliklari» asarida XV asr boshidagi Movarunnah’rning ichki ah’voli, uning 
obod shah’ar va qigloqlari, xususan Shah’risabz va poytaxt shah’ar Samarqand 
h’aqida, Amir Temur saroyidagi udumlar, soh’ibqironning xotinlari va ularning 
jamiyatda tutgan wrni h’aqida muh’im malumotlar keltiriladi. 
Masalan, Kesh (Shah’risabz) h’aqida Klavixoning «Kundaliklar»ida 
quyidagilarni wqiymiz; «Ertasi kuni, 1404 yilning 28 avgust payshanba kuni, 
                                                 
113
 Рофизийлар - ғайридинлар. Сунна мазҳабидаги мусулмонлар шиаларни шу ном билан атаганлар.
 
114
  Буюк  Татаристон – европаликлар  Дашти  қипчоқ  (Иртиш  дарёсининг  бошланишидан  Днепр  дарёсигача 
бўлган ерлар)ни ХI . асрдан юошлаб шундай атаганлар.
 

 
211
tushlik paytida Kesh deb atalmish katta bir shah’ar oldiga kelib twxtadik. 
Shah’ar h’ar bir tarafini soy va ariqlar kesib wtgan tekislik erda joylashgan ekan. 
Shah’arning tevaragi obod qishloqlar va bog’lar bilan wralgan edi. Uning 
tevarak atrofi h’am tekis bwlib, kwpgina obod qishloqlar, nah’rlar, wtloqlar bor. 
Ёzda bu er juda chiroyli. Sug’oriladigan erlarida bug’doy, uzum, paxta, qovun-
tarvuz etishtiriladi, katta mevali daraxtlar wsadi. Shah’ar paxsa devor va chuqur 
xandaq bilan wralgan, darvozalari qarshisida osma kwpriklar wrnatilgan. 
Temurbekning asli Keshdan. Otasi h’am shu erda tug’ilgan. Katta imoratlar va 
masjudlar kwp. İmoratlardan biri, Temurbek h’ali qurib bitirmagan juda katta 
saroy, uning ichida katta bir maqbara joylashgan. Unga Temurbekning otasi dafn 
etilgan. Yana bitta maqbara h’am bwlib, uni Temurbek wzi uchun qurdirgan. 
Lekin u h’ali bitkazilmagan. Aytishlaricha, u bundan bir oy oldin Keshda 
bwlganida uni kwrib ёqtirmagan, chunki eshiklari past qilib qurilgan ekan. 
Temurbek uni qaytadan kwrishni buyurgan. Hozir qurilishda ustalar ishlab 
turibdi. Bundan tashqari, mazkur maqbara ichida h’ozir uning Jah’ongir ismli 
twng’ich wg’li ёtibdi. Masjid bilan maqbaraning devor va shiplari oltin, lojuvard 
va koshinlar bilan qoplangan, sah’ni katta va unga daraxtlar ekilib, h’ovuzlar 
qurilgan. U erga Temurbekning amri bilan h’ar kuni, otasi va wg’lining ruh’ini 
ywqlab yigirmata pishirilgan qwy gwshti yuborilib turiladi. Elchilarni ushbu 
masjidga olib bordilar va ularning oldiga dasturxon ёzib, kwp gwsht va mevalar 
tortib ziёfat qiladilar. Ziёfatdan keyin ularni katta bir qasrga olib borib 
joylashtirdilar. 
Ertasiga, juma kuni, elchilarni Temurbekning amr-farmoni bilan 
qurilaёtgan katta bir saroygva olib bordilar. Aytishlaricha, unda yigirma yildan 
beri ustalar va ishchilar tinim bilmay ishlab turibdilar. Saroyga kirish ywli uzun, 
darvozalar baland. Kirishda, darvozalarining wng va swl tarafida pishiq 
g’ishtdan qurilgan va h’ar xil naqshin koshinlar va naksh bilan bezatilgan 
peshtoq bor. Peshtoq ostidagi supalarda Temurbek saroyda bwlgan paytlarda 
soqchilar wtirgan. Birinchi darvozaning ketidan ikkinchi darvoza keladi va 
ulardan wtib saroyning sah’niga wtiladi. Ustiga oq marmar ёtqizilgan va atrofi 
bezatilgan ayvonlar bilan wralgan katta h’ovliga kiriladi. Hovli wrtasida katta 
h’ovuz bor. Hovlining sah’ni eniga uch yuz qadam keladi. Saroyning eng katta 
xonasiga shu h’ovli orqali kiriladi. Unga katta ywlak va oltin suvi berilgan, 
lojuvard va koshin bilan qoplangan, katta sanat bilan ishlangan udkan va baland  
eshik orqali kiriladi. Eshik tepasida, uning wrtasida, quёsh fonida turgan sher 
tasviri tushirilgan. Bu Samarqand podshosining gerbidir...Shu eshik orqali 
twrtburchak, oltin, lojuvard va boshqa rangdagi koshinlar bilan qolangan 
qabulxonaga kiriladi...» 
Klavixoning bu h’ikoyasida Amir Temur Shah’risabzda qurdirgan 
mah’obatli va gwzal Oqsaroy kishini kwz oldida namoёn bwladi. Lekin, Klavixo 
bwlgan paytda, saroy qurilishi h’ali oxiriga etkazilmagan edi. Shuning uchun 
uning asl moh’iyatini, ne maqsadda qurdirilganligini birdan anglash qiyin 
bwladi. Jumboqni taxminan 90 yil wtib ketgan Zah’iriddin Muh’ammad Bobur 
echib bergan. Uning swzlariga qaraganda h’azrat soh’ibqiron Keshni boshda 
poytaxt qilmoqchi bwlgani uchun oqsaroyni h’am podshoh’ning ah’lu oilasi 

 
212
bilan, turar joyi h’amda davlat muassasalari joylashgan rasmiy qarorgoh’ sifatida 
qurdirgan. «Boburnoma»da, masalan, mana bunday deyilgan; «Temurbekning 
zobu budi Keshdin (bwlg’oni) uchun shah’ar va poytaxt qilurg’a kwp say va 
eh’timollar qildi, oliy imoratlar Keshga bino qildi. Wzining devon wltirur uchun 
bir ulug’ peshtoq va uning ёnida va swl ёnida tavochi beklar wlturub devon 
swrar uchun, ikki kichik peshtoq qilibdur. Yana savrun eli wltirur uchun bu 
devonxonaning h’ar zilida kichik-kichik toqchalar qilibdur. Muncha oliy toq 
olamda kam nishon berurlar. Derlarkim, Kisro toqidin bu biyiroqdur». 
Klavixo Amir Temurning otasi va xotinlari h’aqida h’am wta qimmatli 
malumotlar keltirgan. Masalan, amir Tarag’ay bah’odir h’aqida bunday deydi; 
«Temurbekning otasi oliyjanob odam bqlgan, chig’atoy urug’idan. Maishati 
wrtacha bwlgan. Uch-twrt yigit bwlib, Shah’risabzdan kwp h’am olis bwlmagan 
qishloqlarning birida yashagan.» 
Hazrat soh’ibqironning xotinlari qabul marosimlari va podshoh’ning 
majlislarida erkaklar bilan bir qatorda ishtirok etganlar. Klavixo Amir 
Temurning xorijiy mamlakatlardan kelgan elchilarni qabul qilish marosimlaridan 
biri h’aqida h’ikoya qilar ekan, unda h’azrat soh’ibqironning xotinlari Saroy 
mulk xonim (Kano), kichik xotini Chwlpon Malik va katta kelini Xonzoda 
begofimlar h’ozir bwlib, Amir Temurning ёnida wtirganlar. 
Temur wz davrida qonun ustivorligini, u h’amma uchun barobar 
ekanligini taminlagan davlat arbobi edi. U etti yillik (1399-1404 yy.) arbiy 
yurishdan qaytib kelgach, bozor maydonida mansabini suiistemol qilgan bir 
vazirni, molini ortiq narxda sotgan ber necha kosibni h’ammaning oldida tergab-
tkushirib jazoga buyurgani malum. Bu voqeani wz kwzi bilan kwrgan Klavixo 
bu h’aqda quyidagilarni h’ikoya qiladi; «Podshoh’ birinchi bwlib, wzining 
mashh’ur vazirlaridan birini jazoga tortdi. Temurbek etti yillik yurishga ketaёtib 
uni davlat tepasiga qwyib ketgan edi. Temurbek ywq paytida wsha vazir, 
aytishlaricha, wz mansabini suiistemol qilgan...Temurbek bazi dwkondorlarni, 
gwshtni qimmat bah’oda sotgan qassobni, molini ortiq bah’oda sotgan 
maxsidwzlarni, etikdwzlarni h’am jazoga buyurgan». 
Klavixoning «Kundaliklar»ida Samarqand osori atiqalari va bozorlari, u 
erga kwp mamlakatlardan olib kelingan mollar h’aqida h’am wta qimmatli 
malumotlar keltiradi. 
Klavixoning asari bir necha bor ispan tilida nashr etilgan, bir necha evropa 
tillariga, ikki marta rus tilida, oxirgi marta 1990 yili İ.S.Mirokova tarjimasida 
chop etilgan. 1881 yilgi K.İ.Sreznevskiy tarjimasi asosida kitbni Ochil Tog’aev 
wzbek tiliga tarjima qilgan.  
 
18.2.6. İ.D.Xoxlov elchiligi h’ujjatlari 
İvan Danilovich Xoxlov XVII asrda wtgan istedodli rus diplomatidir. 
Uning h’aёti va faoliyatini wrgangan yirik rus sharqshunosi olimi 
N.İ.Veselovskiy (1848-1918 yy.) keltirgan malumotlarga kwra
115
,  İ.D.Xoxlov 
                                                 
115
 Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов (русский посланник в Персии и Бухаре в ХУ111 веке)/ЖМНП, 
ч. 273. – Москва; 1891.-с. 48-72.
 

 
213
asli qozonlik bwlib,  aslzoda (boyarin) oilasida dunёga kelgan. Uning h’aqidagi  
dastlabki malumot XVI asrning 90- yillariga tegishli. İ.D.Xoxlov wsha vaqtda 
og’asi Vasiliy bilan birga, davlat xizmatida bwlgan va Qozondagi wqchilar 
qismiga bosh bwlib turgan. 1600 yili yurtiga qaytib ketaёtgan Eron elchisi 
Pirqulibekni Qozondan Saratovgacha (shah’arga 1590 yili asos solingan) kuzatib 
qwygan. 
1606 yili İ.D.Xoxlov og’asi Vasiliy h’amda voevoda Golovin bilan 
birgalikda Terekka, uning xalqini yangi podshoh’ Vasiliy İvanovich Shuyskiy 
(1606-1610 yy.)ga qasamёd qildirish uchun .boriladi. Lekin terekliklar yangi rus 
podshoh’ini tan olmaydilar, İ.D.Xoxlovni bwlsa qattiq dwpposlab, qamab 
qwyadilar. Malum vaqt wtib terkliklar İ.D.Xoxlovni soqchi qwshib Astraxanga 
jwnatib yuboradilar. Shu tariqa u Astraxanda etti yil, 1613 yilgacha qamoqda 
wtirdi. 1617 yili Astraxanda h’okimiyat ataman İ.V.Zarutskiy qwliga wtdi va u 
İ.D.Xoxlovni ozod qilib, Eronga shoh’ Abbos 1 (1587-1629/30 yy.) h’uzuriga 
elchi qilib yubordi. Ataman Zarutskiy shoh’dan pul, oziq-ovqat va askar bilan 
ёrdam berishini swradi va Moskvani egallagandan keyin Astraxanni unga inom 
qilajagini bildirdi. Shoh’ Abbos I boshda bunga kwndi va atamanga 12 tuman 
naqd pul va katta miqdorda oziq-ovqat yuborishini vada qildi. Lekin keyincha 
wz elchisi xoja Murtazodan ataman Zarutskiy isёni barbod bwlgani va toj-taxt 
Mixail Fёdorovich qwliga wtganini, Eronga Rossiyadan Aleksey Buxarin va 
Mixail Tixanov boshliq yangi elchilar kelgani h’aqidagi xabarni eshitgandan 
keyin, fikridan qaytdi. Shoh’ Rossiya elchilarini katta sovg’a-salomlar bilan 
qaytarib yubordi. Wshanda İ.D.Xoxlovga h’am ketishga ijozat berdi. Lekin, 
Vladimirga etganlarida podshoh’ning amri bilan uni tutib qoldilar. 1615 yilning 
iyul oyida, Astraxanda Zarutskiy isёni bartaraf qilingandan keyin, İ.D. 
Xoxlovning gunoh’idan kechdilar va uni qwyib yubordilar. İ.D.Xoxlovning 
taqdiri 1620 yilgacha qanday bwlgani bizsha malum emas. 
Eh’timol, shu davr ichida u Qozon h’okimi (voevodasi)ning xizmatida 
bwlgan.  
1620-1622 yillari  u podshoh’ning farmoni bilan Markaziy Osiёda, 
Buxoro va Xiva xonliklarida bwldi. 1622 yil 12 dekabr kuni Rossiyaga 
qaytgandan keyin İ.D.Xoxlov bir muncha vaqt Moskvada istiqomat qildi, 1623 
yilning boshlarida unga Qozonga qaytishiga ijozat berildi h’amda voevoda 
Odoevskiyning xizmatida bwldi. Uni 1624 yilning 8 dekabrida yana Moskvaga 
chaqirib oldilar va Buxoro va Xiva xonliklari h’aqidagi malumotlarni tartibga 
solish h’aqida topshiriq oldi.  
İ.D.Xoxlovning h’aёtga oid swnggi malumot 1629 yilga tegishli. Wsha 
yili Eron elchisi Muh’ammad Silibek va Eronning savdo karvonini Qozondan 
Moskvagacha va Moskvadan Qozongacha kuzatib qwygan. 
İ.D.Xoxlovdan ikki muh’im h’ujjat; podshoh’ning maxsus topshirig’i 
(nakaz) va İ.D.Xoxlovning Buxoro va Xiva xonliklarining ah’voli h’aqida 
podshoh’ga ёzgan axboroti (Stateynıy spisok) qolgan. 
Birinchi h’ujjatda elchilik zimmasiga yuklatilgan vazifalar h’aqida swz 
boradi. Uning vazifasi eng avvalo, h’ar ikki xonlik h’ukmdorlarini Rossiya bilan 
dwstlashish, savdo va bordi-keldi aloqalarini wrnatishga kwndirish, xonlarni 

 
214
Rossiya qudratli davlat ekanligi va uning boshqa nufuzli mamlakatlar bilan 
yaxshi munosabatda ekanligiga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini ozod 
qilish, h’ar ikkala xonlik wrtasidagi mavjud munosabatlar, xonliklarning Eron, 
Turkiya va Gruziya bilan munosabatlar qanday ekanligini aniqlash, tabiiy 
boyliklari va h’arbiy qudratini aniqlashdan iborat bwlgan. 
İ.D.Xoxlovning Elchilar mah’kamasi (Posolskiy prikaz)ga ёzgan axboroti 
(Stateynıy spisok)ga qaraganda, u wziga yuklatilgan vazifaning katta qismini 
bajargan. 
Masalan,  İmomqulixon wz ixtiёridagi 23 rus asirini ozod qilgan. Boy-
badavlat kishilar, amirlar va savdogarlar qwlidagi asirlar xususida İmomqulixon 
elchiga «ularni qidirishga h’ozircha fursat ywq, xizmatkori (Toshkent h’okimi 
Tursunxon) isёnini bostirgandan keyin imperator janobi oliylarining bu 
iltimosini bajaramiz va topganlarimizni wzimiz yuboramiz», deb vada bergan. 
Har ikkila xonlikdagi ichki vaziyat h’aqida h’am Rossiya elchisi kwp 
malumotlar twplashga muvaffaq bwlgan. Elchining axborotida, masalan, 
quyidagilarni wqiymiz; «...(biz Buxoroda bwlgan paytda) Buxoro xoni bilan 
Toshkent h’okimi wrtasida urush boraёtgan edi. Xon unga qarshi wzining katta 
amiri Nadr devonbegini 40 ming askar bilan jwnatdi. Shulardan 10 ming 
navkarini Toshkent h’okimi urushda h’alok qildi. Shundan keyin 
İmomqulixonning shah’zodalari borib Tursun sultonning yigitlarini 
mag’lubiyatga uchratdilar. İkki wrtadagi urush h’ali bir ёqlik bwlgani ywq...» 
İmomqulixon Rossiya elchisi kelib-ketgan vaqt ichida wzaro urushlar va 
isёnlar tufayli Balx bilan Samarqandda turdi. Shu vaqt ichida elchiuni ikki marta 
borib kwrdi,-birinchi marta, Buxoroga kelgandan wn kun keyin, ikkinchi marta 
yurtiga qaytib ketishi, yani 1622 yil 3 avgust oldidan. İ.D.Xoxlovning axborotida 
wqiymiz; «Xon wsha vaqtlarda Samarqandda emas edi. İnisi Nadr h’uzuriga 
qochib borib turgan edi.» İmomqulixon Samarqandga İ.D.Xoxlov Buxoroga 
kelgandan bir h’afta wtgandan keyin, qaytib keldi. Lekin qattiq og’rib qoldi. Rus 
elchisi bilan muzokarani Nadr devonbegi olib bordi. Muzokaralarda kwtarilgan 
asosiy masala qalmoqlar, nwg’aylar, shuningdek rus asirlarini ozod qilish 
masalasi bwldi. Rus asirlari xususida Nadr devonbegi elchiga bueday javob 
berdi; «İmomqulixon sizga quyidashilarni aytishimni buyurdi. Boshqalarini 
inshoalloh’, Tursun sulton bilan urush tugagandan keyin qidirtirib topadi va 
yurtiga jwnatib yuboradi. Sizning podshoh’ingiz h’am shu tarzda ish tutib, 
qwlidagi İmomqulixonning odamlarini bwshatib yuborsin». 
Buxoro va Xiva xonliklarining ichki ah’voli h’aqida h’am İ.D.Xoxlov 
muh’im malumotlar twplagan. Uning malumotlaridan malum bwlishicha, 
mamlakat wzaro urushlar iskanjasida qolgan, Balx, Toshkent va Samarqand 
ustida turgan noiblar markaziy h’ukumatga bwysunishdan bosh tortib, wzlarini 
mustaqil tutaёtganliklari natijasida Buxoro h’ukumati kuchsizlanib qolgan. 
 Xiva xonligida h’am aynan shunday vaziyat h’ukm surar edi. Bu erda 
Arab Muh’ammadxon (1602-1623 yy.) bilan uning wg’illari Avanesh va İlbors 
wrtasida toj-taxt uchun kurash borardi. İ.D.Xoxlovning Elchilar mah’kamasiga 
ёzgan axborotida wqiymiz; «Urganch zaminida isёn boshlangan. Arabxonning 
wg’illari Avanesh va İlbors (otasini) tutib olib kwziga mil tortganlar. 

 
215
Arabxonning boshqa wg’illari; Abulg’ozi bilan Sharif Sulton Buxoro xoni 
h’uzuriga qochib ketganlar». 
Rossiya elchisi Xiva xonligi h’ududlariga Ёyiq (Wrol) kazaklari va 
qalmoqlarning tez-tez qilib turgan talonchilik xurujlari h’aqida muh’im 
malumotlar keltiradi. Bu h’aqda İ.D.Xoxlovning malumotnomasida mana bularni 
wqiymiz; «İvan Bovatda (Bog’otda) tutqinda turgan paytda Urganchga qarashli 
kwchmanchi xalq ustiga bosqinlar rus kazaklari Trenka Us va uning odamlari 
bostirib kirib, turkmanlarni talon-taroj qildilar, kwp odamlarni wldirdilar, 
kwplarini asir olib ketdilar...Urganch erlariga qalmoqlar h’am kwp bor bostirib 
kirib, kwplarini wldirgan». 
Rossiya elchis xabarnomasida Buxoro, Xiva shah’ar va qishloqlarining 
umumiy ah’voli h’aqida h’am muh’im malumotlar keltiriladi. Ular elchi kelgan 
paytda ancha xarobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining swzlariga qaraganda, 
bunga tinimsiz wzaro urushlar, toju taxt uchun kurash va qozoq, qalmoq va ёyiq 
kazaklarining tez-tez qilib turgan xurujlari sabab bwlgan. Malumotnomada 
bojxona twlovlari h’aqi İ.D.Xoxlovda qimmatli malumotlar uchratamiz. Bojxona 
h’aqi, birinchidan, mamlakatdan mamlakatga wtgandagina emas, balki bir 
mamlakatning wzida bir viloyatdan ikkinchi viloyatga wtganda h’am olingan. 
İkkinchidan, u naqd pul bilan h’am, mol bilan h’am twlangan. Masalan, h’ar bir 
yukdan 33 parcha mato h’ajmida boj olingan. 
Shuningdek, İ.D.Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklarining Hindiston va Eron 
bilan bwlgan munosabatlari h’aqida h’am ayrim malumotlar twplagan. Masalan, 
uning xabarnomasida bunday gap bor; «İmomqulixonning, Balx xoni Nadr 
Muh’ammadning qizilboshlar podshoh’i shoh’ Abbos bilan aloqasi ёmon. Ular 
(bir-birlari bilan) urush h’olatidadirlar. Hozirgi paytda ular orasida urush 
bwlaёtgani ywq. Tinchlik h’am wrnatilmagan. Urushning ywqligi sabab, shoh’ 
bilan Hindiston wrtasida (Qandah’or uchun) urush bormoqda». Buxoro va Balx 
xonlari bilan Hindiston wrtasida h’am munosabatlar aynan shu vaqtda yaxshi 
bwlmagan. Buning sababini Rossiya elchisi bunday sharh’laydi; «Buxoro xoni 
İmomqulixon Hindiston podshosiga lochin yuborgan edi. Balx xoni Nadr 
Muh’ammadxon bwlsa uni (Buxoro elchisidan) tortib oldi. Shu sababdan 
Hindiston podshoh’i u bilan savdo aloqalarini wzdi, savdogarlarni Balx bilan 
Buxoroga yubormay qwydi, Buxoro savdogarlariga Hindiston mollarini olib 
ketishni man qildi...» 
İ.D.Xoxlovning guvoh’lik berishicha, Xiva xonligi bilan Eron wrtasidagi 
munosabatlar h’am wsha paytlarda yaxshi bwlmagan. U, masalan, ёzadi; 
«Urganchliklar shoh’ Abbos bilan yaxshi munosabatda emaslar. İvan (Xorazmda 
turgan) xonzoda İlbars qizilboshlarga qarashli Obivardga h’ujum qilgan, 
obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningdek, 100 odamini asir 
qilib h’aydab ketgan...»