O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

18.2.10. Mitropolit Xrisanfning esdaliklari 
Xrisanf asli grek, venetsiyalik aslzoda dvoryanlardan, Afina yaqinida 
joylashgan Yangi Pator cherkovining mitropoliti bwlib xizmat qilgan. Haqiqiy 
ismi sharifi Kontaripi. 1724 yili muqaddas patriarx Samuel tarafidan İstanbul 
atrofida joylashgan Xiroti nisan cherkoviga mitropolit etib tayinlangan. 
Podshoning tazyiqi oqibatida1784 yili İstanbulga ketib qoldi. Kwa vaqt wtmay, 
Xrisanf Livon ordeniga qarashli cherkovlar bilan tanishish maqsadida Shom-
Suriyaga, u erdan Xalab-Aleppoga bordi. Wsha erda ingliz savdogarlari bilan 
tanishib qoladi va ular bilan birga Frot-Evfrat darёsi bilan Fors qwltig’iga bordi 
va u erda kemaga tushib, Maskat orqali Hindistonning Surat bandargoh’iga kelib 
tushdi. Swng Hindiston, Kashmir, Kobul, Balx va Samarqand orqali Buxoroga 
bordi. Xrisanf Wrta Osiёning bir qancha shah’arlarida bwldi, bir yil Xivada 
turdi.  
Swng 1792 yili Ashtarxonga bordi va bir fursat wsha erda istiqomat qildi. 
Keng malumotli va kuzatuvchan bu odam tez orada Astraxanda kwplarning 
diqqatini wziga tortdi. Ashtarxan episkopi uning h’aqida muqaddas sinodga 
axborot yuboradi. Swng Xrisanf Moskvaga chaqirtiriladi. Muqaddas Sinod uni 
h’ar taraflama tekshirib kwrib va keng malumotli odam ekanligiga ishonch h’osil 

 
224
qilgandan keyin, Xrisanfni Kavkaz wlkasiga, uni batafsil wrganish uchun 
yubordi.  
Swng, 1796 yilning boshida, Ryazan, Tambov va Kavkaz wlkalarining 
general gubernatori graf Gudvich podshoyi oliy h’azratlarining amri bilan 
Xrisanfni Peterburgga, Nevskiy monastriga mitropolit Gavriil h’uzuriga jwnatib 
yuboradi.  
Mitropolit Xrisanfning birdan poytaxtga chaqirilishi, uni yaxshi bilgan 
sharqshunos V.V.Grigorevning fikricha, Rossiyaning yaqin orada Eronga 
bostirib kirish rejalari bilan bog’liq bwlsa kerak. Rus h’arbiy ekspeditsiyasining 
rah’bari Valeriyan Zubovga sayёh’ning Eron va Wrta Osiё h’aqidagi keng bilimi 
kerak bwlib qolgan. Oradan bir yil wtgach,1797 yili Xrisanf muqaddas 
Sinodning farmoni bilan Ekatrinoslav eparxiyasiga xizmatga jwnatildi. 1798 
yilning 20 yanvarida Mitropolit Xrisanf Feodossiyaga jwnab ketdi. Uning 
keyingi h’aёti va faoliyati h’aqida boshqa malumotga ega emasmiz. 
Mitropolit Xrisanfning Wrta Osiёga qilgan saёh’ati kundaligi bir paytlar 
rus h’arbiy ekspeditsiyasiga boshchilik qilgan shraf Valeriyan Zubov qwlida 
bwlgan. Kundalik, bazi shah’ar va viloyatlar wrtisidagi masofa, ah’olisining 
umumiy soni h’aqidagi noaniqliklarni h’isobga olmaganda, katta qimmatga ega. 
Unda mamlakatning iqtisodiy va siёsiy ah’voli, xalqining turmush sharoiti, 
etiqodi h’aqida, shuningdek, Wrta Osiёda istiqomat qilib turgan ous va eronlik 
asirlarning ah’voli h’aqidagiqisqa, lekin wta muh’im malumotlarni uchratish 
mumkin. 
Masalan, Buxoro xonligining yirik shah’arlaridan Samarqand, Buxoro va 
Balx h’amda Xorazmning XVII-XIX asrlardagi poytaxti Xiva h’aqida Xrisanf 
mana bularni ёzadi:   
Samarqand h’aqida: «Samarqand shu kunlarda deyarli bwsh qolgan. Uni 
egallab olgan bah’aybat mah’luq samarqandlik noib (Rajabxon) uni ilgarigidek 
obod qilish uchun qanchalik urinmasin, meh’nati zoe ketdi. Eshitishimcha, uning 
tevarak atrofdaridagi tog’larda konlar bor, tabiati ёqimli...Tevarak atrofida h’am 
wzbeklar istiqomat qiladilar». 
Buxoro h’aqida: «Buxoro – twq shah’ar. Unda savdogarlar va boshqa 
(boy-badavlat) odamlar kwp. U asosan kumush,oltin, marvarid va qimmatbah’o 
toshlarga boy. Xon tez-tez Balx va mashh’ad ustiga talon-taroj yurishlari 
uyushtirib turadi. Buxoroliklar jon-jah’d bilan jang qiladilar». 
Balx h’aqida: «Balx viloyati h’aqida gapirmasam guonh’i azim bwladi. 
Agar Buxoro h’ukmdorlari tez-tez h’ujum uyushtirib, uni talon-taroj 
qilmaganlarida u obod, qudratli va boy viloyat bwlur edi. Nodirshoh’ vafot 
etgandan beri shu vaqtgacha afg’on podsholari qwlida. Uning qalasi chor 
tarafdan (suv yuilan twldirilgan xandaq bilan wralgan) tepalikda joylashgan. 
Balx ataluvchi katta qalasi bor. Qala h’ozirgacha mustaqil. Ah’madshoh’dan 
boshqa h’ech kimga bwysunmaydi. Devorlari pishiq g’ishtdan...» 
Buxoro xonligining mineral boyliklari h’aqida Xrisanf quyidagi 
malumotlarni keltiradi: «Buxoro bilan Balx wrtasida baland bir tog’ bor. Unda 
qizil tusli marmar (parchalari)ga wxshash tusdagi tuz konlari mavjud. Wsha 
viloyatda shunday tog’lar h’am mavjudki, ularda h’ar turli madan konlari bor. 

 
225
Bu tog’larda wzbeklarning qwng’irot qavmi istiqomat qiladi. Bu tog’lar 
shimolda Samarqandgacha, sharqda Badaxshongacha chwzilgan. 
Buxoroda istiqomat qilib turgan asarlar h’aqida mana bu malumot 
keltirilgan: «Buxoroda kwp rus asirlari bor, eronliklardan 6000ga yaqin asir bor. 
Ular xwjayinlariga qarshi qwzg’olon kwtarish darajasiga etishgan». 
Xiva shah’ri h’aqida wqiymiz: «Erli ah’oli ikki toifadan: mah’alliy 
kotliklar (Xrisanf ularni Kiditı deb ataydi) va boshqa erlardan kwchib kelgan 
qwng’irotlardan tashkil topgan. Ular Kotdan chiqqan vazir wldirilgandan beri 
wzaro ёvlashib keladilar. Kotliklar 5000 ga yaqin xonadondan iborat. Ular wta 
kek saqlovchi xalq. Kotliklarning tayёr qwshini ywq. (Zarur bwlib qolganda) 
kelishib odam ёllaydilar. Oyiga kimga wn swm, kimga bir swm beradilar. 
Aytishlaricha, xivaliklarning h’arbiy kuchi 20 000 kishini tashkil qilar emish. 
Lekin bu gap twg’ri emas, masalan, wtgan yili, men wsha erda ekanligimda 
Avazbiy  İnoqning
118
 topshirig’i bilan ah’olini h’isob-kitob qilganlarida, 
mamlakatda h’ammasi bwlib 3000 zrnadon borligi aniqlangan. Lekin 
h’ukmdorga yaxshi kwrinish uchun (qwshin sonini) 20 000 kishidan iborat deb 
aytadilar. Qwng’irotlilar jah’ldor xalq. Boshliqlari boy-badavlat kishilar,oddiy 
xalq esa qashshoq... Xivaliklarning kwpchiligi Astraxan va Buxoro bilan savdo-
sotiq olib boradi. Kotliklar kelgindilar (qwng’irotliklar)dan qutilish uchun 
Rossiya bilan ittifoq tuzishni xoh’laydilar, lekin (ruslarning urush ochmoqchi 
bwlib turgani h’aqida) tarqalgan xabarning oqibatidan qwrqar edilar. 
Mingqishloq turkmanlari h’am shuni istar edilar, lekin qozoqlar xavfidan 
qwrqardilar». Bunday dalil va malumotlarni mitropolit Xrisanfning xotrotlarida 
kwp uchratish mumkin. 
XVIII asrning 70-yillaridan boshlab Rossiya h’ukumati Wrta Osiё 
xonliklari va Qozog’istonning siёsiy, iqtisodiy va xalqaro ah’volini, xususan 
wsha mamlakatlarga olib boradigan ywllarni wrganishda keng malumotli va 
zeh’n-idrokli h’arbiylardan h’am kwproq foydalana boshladi. Ular Rossiya 
h’ukumatiga bu h’aqda wta muh’im malumotlar twplab berdilar. Ana shunday 
h’arbiy mutaxassislardan ayrimlari va ular twplagan malumotlarga qisqacha 
twxtalib wtamiz. 
 
18.2.11. Filipp Nazarovning esdaliklari 
Filipp Nazarovning h’aёtiga oid malumotlar juda kam, 1789 yili Omsk 
shah’rida Osiё bilim yurtini tugatib, 1804 yili Tobolsk guberniyasidagi İrtish 
chizig’idagi Charlakovsk chegara postiga tarjimon bwlib xizmatga kirgan. 
Undan keyin xizmat yuzasidan boshqa chegara punktlariga h’am borib ishlagan. 
Qwqonga jwnab ketishi (1813 yil) oldidan «Aloh’ida Sibir polki»da tarjimon 
bwlib h’izmat qilgan. 
1813 yili G’arbiy Sibir general-gubernatori Glazemanning maxsus 
topshirig’i bilan Peterburgdan yurtiga qaytishda ywlda, Petropavlovsk (Shimoliy 
Qozog’iston)da wldirilgan Qwqon xonining elchisi bilan bog’liq janjalni 
tinchitish uchun Qwqonga yuborildi. Shu bilan birga uning xotira ёzuvlaridan 
                                                 
118
 Қўнғиротлар сулоласидан, ҳукмронлик йиллари аниқ эмас. 
 

 
226
malum bwlishicha, unga Qwqonga Sibir orqali olib boriladigan ywllar, ywl 
ustidagi shah’ar va qishloqlar, xonlikning iqtisodiy va siёsiy ah’voli, uning 
mudlfaa saloh’iyatini kuzatish h’am yuklatilgan. 
Filipp Nazarov Qwqonga sibirlik rus savdogarlari karvoniga qwshilib, 
1813 yil 16 may kuni jwnab ketdi. Karvon Qozog’iston chwllari va Janubiy 
Qozog’istondagi Suzoq va Chimkat orqali Toshkentga, undan 1813 yil oktyabr 
oyi boshlarida Qwqonga kirib bordi. U Qwqonda bir yil atrofida turdi va 1814 
yilning avgust oyida, Qwqon xoni Umarxon (1810-1822 yy.)ning elchisi bilan 
birga Petropavlovsk shah’riga qaytib ketdi. 
Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Qwqondan tashqari, 
Marg’ilon, Andijon, Namangan, Yangiqurg’on va Xwjand shah’arlarida bwldi 
va bu shah’arlar, ularning xalqi h’amda mashg’uloti h’aqida qimmatli 
malumotlar twpladi. 
Bulardan ayrimlarini namuna sifatida keltiramiz: 
«Qwqon katta va ah’olisi kwp shah’ar. Unda 400 ga yaqin masjid bor. 
Tekislikda joylashgan, xon saroyidan boshqa mustah’kam biron imorati ywq. 
Tevarak atrofi obod qishloqlar, buloqlarga mwl jilg’a va ekinzorlar bilan 
wralgan. Zamini tuzli, kwchalari tor. Erga kwproq paxta ekiladi.Uylari guvala va 
loydan qurilgan. Shah’ar wrtasida toshdan bunёd etilgan uchta bozor bor. 
Bozorlarda savdo h’aftasiga ikki marta bwladi. Xon saroyi oldida arg’umoqlari 
uchun pishiq g’ishtdan qurilgan katta otxona joylashgan. 
Qwqon va unga qarashli erlarda paxta etishtiradilar, ipak qurti boqiladi. 
Etishtirilgan paxta va ipakdan mato twqiydilar va uni buxoroliklarga rossiyadan 
keltirilgan mollar evaziga, masalan, temirga, susar terisi, twtiё, bwёq, qozon, 
temir va pwlatdan yasalgan uy-rwzg’or buyumlari va boshqalarga almashadilar». 
Marg’ilon. Shah’arning aylanasi taxminan 300 verst. Ermozordan boshqa 
h’ech qanday h’arbiy isteh’komi ywq. Unda 20 000 askar turadi. (Marg’ilondagi) 
uylar h’am loydan qurilgan, kwchalari tor, uylarining derazasi ywq...Bozorlari 
qator rastalardan iborat, h’aftada belgilangan ikki kun aoli kelib ertadan 
kechgacha savdo-sotiq qiladi. Shah’arda h’ar turli korxonalar kwp. Ularda 
Eronda ishlab chiqarilgan parchalar, baxmal, sharq gazmollari ishlab chiqariladi 
va Buxoro va Koshg’arga olib borib sotiladi. Koshg’ardan esa choy, chinni 
idishlar, kumush, xitoy atlasi, bwёq va boshqa zarur xitoy mollari olib 
keladilar...Shah’arliklar twq va osuda turmush kechiradilar... 
Bizlarni Marg’ilondan bir kuzatuvchi bilan kechik shah’ar Andijonga 
jwnatdilar...Andijon Koshg’ar bilan chegaradosh. Tevarak-atrofi obod 
qishloqlar, mevazor bog’lar bilan wralgan. Ah’olisi ipak qurti boqish, paxtadan 
ip-gazlama ishlab chiqarish va deh’qonchilik bilan shug’ullanadi. Yaqin atrofda 
kwchib yurgan qirg’izlar bilan savdo-sotiq olib boradilar. Andijonda h’okimning 
uyidan boshqa biron mustah’kam qwrg’on ywq. U erda 10 000 askar turadi. 
Namangan. Andijonda ikki kun turib, u erdan Namanganga bordik. Ywlda 
Qwqon h’okimiga qarashli va ariqlar bilan wralgan (ikki betida) qamish wsib 
turgan jilg’alarni kwrdik. Jilg’alarda ov wilish uchun bu erga h’okimning wzi, 
mulozimlari bilan kelib turadi. 

 
227
Namanganning h’am h’okimning mah’kamasidan boshqa, mustah’kam 
imorati ywq. Shah’arda 1 500 ga yaqin kishi istiqomat qiladi...Qog’oz ishlab 
chiqaradigan korxonalari bor, tut daraxti kup wsadi. Tut mevalarini Qwqonning 
barcha shah’arlariga olib borib sotadilar. Shuningdek, (tevark-atrofdagi) 
qirg’izlar bilan h’am savdo-sotiq olib boradilar. Ywlda bir-birlariga tutash juda 
kwp qishloqlarga duch keldik. Yangiqwrg’onning h’am, ichiga 200 askar 
sig’adigan shah’ar boshlig’ining h’ovlisidan boshqa, biron mudofaa inshootini 
uchratmadik. 
Yangiqwrg’onda bir necha kun tunab, shah’ardan 10 verst narida oqib 
turgan Sirdarёdan wtdik va taxminan 12 verst ywl bosib Qoraqalpoq degan joyga 
borib tushdik. Xalqi gilam va jundan mato twqir ekan. 
1814 yili Qwqonga qaytdik... 
Qwqon va unga qarashli boshqa shah’arlarda ukumat savdogarlar wlchov 
va tarozidan urib qolmasdiklari ustidan qattiq nazorat wrnatgan. Qwqonda 
bwlganimda bir odamni matoni gazga solishda urib qolgani uchun yalang’och 
qilib, qamchilab shah’ar aylantirganini kwrdim. Qamchi zarbidan u tez-tez «men 
gazdan urib qoldim», deb qichqirib bordi. Qwqonliklar sud ishini h’ech qanday 
ёzuvsiz olib boradilar. İkki kishi guvoh’lik bersa va jinoyatchi qasam ichsa bas. 
Wg’rilik qilgani uchun qwlini kesadilar...»    
Filipp Nazarov va uning h’amroh’lari Qwqon xonligiga qarashli Xwjand 
shah’rini h’am borib kwrganlar. Masalan, Xwjand h’aqida uning esdaliklarida 
quyidagilarni wqiymiz: «Xwjand h’ajm jih’atdan Qwqondan kichik emas. U 
Buxoro tarafdan bazi erlari nurab qolgan devor bilan, boshqa tarafdan Sirdarё 
bilan h’imoyalangan. Shah’ardan ariq va kanallar wtkazilgan. Qwqondagiga 
wxshash korxonalari va xodiq chiqaradigan erlari kwp...» 
Filipp Nazarovning esdaliklari «Filipp Nazarov: Zapiski o nekotorıx 
narodax i zemlyax Sredney Azii» nomi bilan ikki marta 1821 va 1968 yillari 
nashr etilgan. 
Rossiya h’arbiylari Wrta Osiё xonliklarini g’arb tarafdan, Astraxan, 
Kaspiy va Orol dengizi orqali h’am taftish qildilar. N.N.Muravёv (1819-1926 
yy.), G.İ.Danilevskiy (1842-1843 yy.) va A.N.Butakov (1848-1849 yy.) 
ekspeditsiyalari shunday maqsadlarga xizmat qilgan. 
 
18.2.12. Nikolay Muravevning Turkmaniston bilan Xivaga saёh’ati  
Nikolay Muravev (1794-1866) – mah’alliy h’arbiy mutaxassis, 1812-1814 
yillari Rossiyaning Eron va Turkiyaga qarshi olib borgan urushlarida ishtirok 
etgan, 1816-1828 yillari Kavkaz armiyasida xizmat qilgan. 1819-1820 yillari rus 
armiyasining Kavkazdagi bosh qwmondoni general Ermolovning topshirig’i 
bilan Boku - Kaspiy dengizi - Chelekan orli - Qoraqum orqali Xivaga borgan. 
N. Muravev kuzaturvchan odam edi. Mazkur safari h’aqida ёzib qoldirgan 
asarida («Puteshestvie v Turkmeniyu i Xivu gvardeyskogo generalnogo shtaba 
kapitana Nikolaya Muravёva», ch.1-11;-Moskva: 1822) Xiva xonligi h’aqida 
muh’im h’arbiy, iqtisodiy, tarixiy va etnografik malumotlar twplagan. 

 
228
Asarda Xiva xonligining h’ududi, yirik shah’arlari, xalqi va uning 
mashg’uloti va mudofaa sadoh’iyati (h’arbiy qudrati) h’aqida diqqatga sazovor 
malumotlar keltiriladi. Unda xususan quyidagilarni wqiymiz: 
«Xiva xonligi shimolda Orol dengizi va uning shimolida joylashgan chwl 
bilan chegaradosh. Chwlda qozoqlar istiqomat qiladilar. Shimoli-g’arbiy tarafi 
chwl va qumliklardan iborat. Bu h’ududda turkmanlarning Taka qavmi istiqomat 
qiladi. 
G’arbiy tarafi 800 verstga chwzilgan sah’ro bwlib, u erlarda Kaspiy 
dengizi atrofidagi qavmlar istiqomat qiladilar». 
Xiva xonligining beshta katta shah’ari bor. Ular Xiva, Yangi Urganch, 
Shovot, Kot va Gurlan. 
«Xiva»-poytaxt shah’ar. Aytishlaricha, qadimda Xivaq deb atalgan. 
Amudarё wz wzanini wzgartirmasdan avval, bunёd etilgan
119
. U katta shah’ar. 
Mashh’ur imoratlari madrasa, xon saroyi va ibodat qiladigan masjid bwlib, 
masjid gumbazi  feruza rangli koshin bilan qoplangan. Xonning h’ovlisi kwp 
h’akm katta bwlmay, unda h’am bir necha kichik masjid mavjud. Uylari loydan 
qurilgan, kwchalari tor. Shah’arda bir necha kichik dwkonlar h’am bwlib, 
(bozorida) h’aftada ikki marta oldi-sotdi bwladi. (Xivada) 3000 ga yaqin 
xonadon bwlib, xalqi 10 000 jon atrofida. Shah’ar xonlikdagi boshqa shah’arlar 
singari, ekinzorlar va katta bog’-rog’lar bilan wralgan. Bog’ wrtasida kichik-
kichik qalalar va uylar joylashgan». 
Yangi Urganch – shu kunlarda xonlikning yangi poytaxti, xon noibi Qutli 
Murod inoqning turar joyi. U Xivadan kattaroq, xonlikning tamom savdo-sotig’i 
shu erga twplangan, ah’olisining kwpchiligini sartlar
120
 tashkil qiladi. Dwkonlari 
kwp va gavjum bwlgan bu shah’arda Sharq mamlakatlarida etishtiriladigan h’ar 
xil qimmatli matolar, zeb-ziynat mollarini xarid qilish mumkin. Haftada bir 
necha kun savdo-sotiq bwladi. Yangi Urganchliklar boshqa mamdakatlarga va 
xonlikning boshqa shah’arlariga h’am wz mollarini olib borib, savdo-sotiq 
qiladilar. Yangi Urganch mustah’kam devor bilan wralgan». 
«Shovot bilan Kot bir qadar kichikdir. Birinchisida 2 000 ga , ikkinchisida 
1 500 ga yaqin xalq yashaydi. Har ikkala shah’ar h’am mustah’kam devor bilan 
wralgan. 
Xonlikning beshinchi shah’ri Gurlan deb ataladi. Unda tijorat ah’li kwp. 
Uylari loydan qurilgan va g’arib. Masjiddan boshqa yaxshi binolari ywq. 
Devorlarining asosi toshdan. Uylari loydan bwlishiga qaramay, pishiq qilib 
qurilgan... 
(Xorazmda) savlo-sotiqda shah’ardan qolishmaydigan katta qishloqlar 
h’am kwp. Buxoro ywlida joylashgan Hazorasp, Qipchoq, Qwng’irot, Oqsaroy, 
Xon qala, Moyjoygil va boshqalar shular jumlasidandir. 
Yangi Urganch Kwh’na Urganch wrnida emas, undan olisroqda, Xivaning 
g’arbiy tarafida, katta masofa ulug’vor imoratlarning vayronalari, pishiq g’isht 
va toshdan yasalgan buyumlarning parchalari bilan twlib toshib ёtibdi. Wsha 
                                                 
119
  Бу  воқеа  Араб  Муҳаммадхон (1602-1623 йй.)  ва  Абулғозихон (1643-1663 йй.)  замонида  содир  бўлган. 
Хива эса 2500 йил муқаддам бунёд этилган.
 
120
 Сартлар - ўтроқ савдогар халқ.
 

 
229
joylarda h’ozir h’am oltin topish mumkin. Bu h’ol Amularёning eski wzani 
bwylarida (qadimdan) shah’ar va xonadonlar bwlganidan guvoh’lik beradi. 
Shulardan Luazan qalasi, Qizil qala, Shlh’sanam, Wtin qala va boshqalarning 
xarobalari h’ozir h’am kwzga tashlanib turibdi. Xivaning g’arbiy tarafidagi 
chwlda saqlanib qolgan uylar va nah’rlarning izlari qadimdan bu erlarda 
madaniyati gullagan Xiva ёki Xorazm davlati bwlganidan darak beradi... 
Xiva xonligida istiqomat qilgan xalq kwproq g’alla etishtirish va 
bog’dorchilik bilan mashg’ul. Ularning daromadi asosan g’alladandir. Hamma 
erlarda obod qishloqlar, kanal va ariqlarning bwylarida ekinzorlar, uzumzorlar 
va serh’osil bog’lar... 
Ularning egalari boy-badavlat va farovon h’aёt kechiradilar. Etishtirilgan 
g’alla va meva istexmol talabi darajasidan ortiqroq. G’alla va mevaning 
istemoldan oshib qolgan qismini tevarak-atrofda kwchib yurgan qabilalarga, 
qozoqlar va turkmanlarga, Abulxon va Mingqishloq xalqiga olib borib sotadilar. 
Xivaliklar kwproq bug’doy ekadilar va g’alla ularning yurtida yaxshi 
bitadi. Uning katta qismi sotuvga yuboriladi. (Xivaliklar) bug’doydan boshqa 
yana sholi ekadilar, lekin kwzlangan miqdorda h’osil ololmaydilar, chunki sholi 
suvda wsadi, suv esa kam. Shunga qaramay, xivaliklar uni ekadilar, chunki 
undan tayёrlangan taom wta shirin bwladi...Lekin uni sotishga chiqarmaydilar, 
wzlariga zwrg’a etadi. Xonlikda kunjut h’am yaxshi wsadi. Undan moy oladilar 
va kwp qismini qwshni yurtlarga olib borib sotadilar. Harakat qilsalar uni 
bundan h’am kwproq miqdorda etishtirish mumkin. Kunjut moyi xonlikda 
kwproq etishtiriladi. Lekin arpa bilan kanop Xivada yaxshi wsmaydi. Shu 
sabadan uni kam ekadilar. Uanop moyi wrniga kunjut moyini kwproq 
ishlatadilar... 
Ot emi uchun kwproq yulg’un deb atalgan wt ishlatiladi. Urug’i ovqat 
uchun ishlatiladi, lekin uni kwp qaynatish kerak bwladi. Bu taom kwja deb 
ataladi... 
Bog’larida kwp miqdorda turli navli uzum etishtiriladi. Ah’oli uni quritib 
sotadilar. Biz uni kigmish deb ataymiz. Uni uzumning shunday atalgan navidan 
tayёrlaydilar, uning urug’i bwlmaydi. 
Xivaning bog’larida kwp miqdorda turli navli olma h’am etishtiriladi, 
olmurut, bodom, nok, gilos, olcha, tut va anor, shuningdek, boshqa mevalar 
etishtiriladi. 
Sabzavotdan, Rossiyada wsadigan karam, sholg’om va kartogkadan 
boshqa h’am sabzavot etishtiriladi. Piёzi yirik bwladi. 
Xivaning qovuni va tarvuzi katta va shirin bwladi. 
Xiva xonligida bundan (g’alachilik, bog’dorchilik, polizchilik va 
chorvachilikdan) tashqari, h’unarmandchilik bilan h’am shug’ullanadilar. Ular 
wzlari uchun zarur bwlgan kiyimlardan tashqari, wzlari ishlab chiqargan ipak va 
ip matolardan va Buxorodan sotib olib kelingan matolardan kiyim-kechak 
tikadilar. Ular twqilgan gazmol chiroyli va nafis bwlmasa-da, pishiqligi bilan 
ajralib turadi. Korxonalar ywqligi sababli kiyim-kechak bilan wzlarini zwrg’a 
taminlaydilar, boshqa yurtlarga mol chiqarolmaydilar. Xivalik turkmanlar tuya 
junidan chodir, arqon, chiroyli va pishiq shilamlar twqiydilar. Xivaliklar (bundan 

 
230
tashqari) chiroyli ipak belbog’lar h’am tikadilar. Lekin, u h’am, boshqa qwl 
mah’sulotlari singari, chetga chiqarilmaydi, Xivaning wzida qoladi. Xivaliklar 
boy-badavlat va twkin-sochin yashamaydilar, pullari kam. Topgani kundalik 
tirikchilik va xonga soliq twlashdan ortmaydi. 
Umuman olganda, xivaliklar h’unarmandchilikda kwp h’am madakadi 
emaslar. Umuman temir idish va buyumlarni yasamaydilar, ularni rus asirlari 
yasaydilar. Garchi mis wsha erdagi konlardan qazib olinsa-da, undan buyumlar 
yasashni bilmaydilar. Misdan yasalgan idish-tovoq va boshqa buyumlarni 
rossiyadan olib keladilar. Oyna h’aqida esa h’ech narsa bilmaydilar, kwpchilik 
uni h’atto kwrmagan h’am. Shu sabadan Xivada oyna juda kam va qimmat». 
Xiva xonligining h’arbiy ah’voli h’aqida Nikolay Muravёv mana bu 
malumotlarni keltiradi: 
«Muh’ammad Rah’imxon
121
 saltanat kursisiga wlturgunga qadar qabilalar 
orasida avjiga mingan wzaro urush-talashlar va tashqaridan qilingan bosqinlar 
oqibatida xalq, (ayniqsa) badavlat kishilar wzini bosqin va talon-tarojdan saqlash 
uchun uylarini mustah’kamlab qalaga aylantirganlar. Bu mustah’kamlangan 
(kichik) qalalar, ёki qwrg’onlar kwpincha wzlarining dalalari, ёki bog’lari 
wrtasida qurilgan. Uning ichida turar joylar, h’ovuzlar, qwrg’on soh’ibi va 
xizmatkorlarining uylari, tegirmon, qushxona, molxona, omborxona va 
boshqalar favqulodda yuz bergan h’odisalar vaqtida 100-150 kishini saqlaydigan 
narsalar bor. 
Bu qalalar twrt burchakli, paxsadan  bino qilingan, bazilarida devor tagiga 
tosh qwyilgan. Devorining past qismi twrt arshin
122
, tepa qismi yarim arshin, 
balandligi – uch sajen
123
 atrofida, devor tashqarisida, (h’ar er-h’ar erda) 
paxsadan dumaloq suyanchiqlar qwyilgan. Devorning tepa qismiga kwngiralar 
qilingan. 
Xonlikning yuqorida tilga olingan beshta shah’ari Xiva, Yangi Urganch, 
Shovot, Kot va Gurlan h’am mustah’kam paxsa devor bilan wralgan. Shu 
sababdan xivaliklar ularni qala deb ataydilar...Qalalarda bironta h’am zambarak 
ywq, ularda askar h’am ywq. Shah’arlarini ah’olining wzi h’imoya qilishi kerak 
bwladi. 
Xivaliklarda muntazam qwshin ywq. Urush chiqib qolgudek bwlsa, 
qwshin wzbeklar va turkmanlardan tuziladi. Qwshin asosan sipoh’iylar 
tabaqasidan. U xonning buyrug’i bilan belgilangan erga twplanadi va asosan 
otliq askardan iborat bwladi. 
N.Muravbёvning esdaliklarida wzbeklarning fel-atvori, tabiati va qiёfasi 
h’aqida etiborga loyiq malumotlar keltirilgan. Unda xususan wqiymiz: 
«Wzbeklar umuman aqlli va ёqimli, h’azil-mutoyibani yaxshi kwradigan, biron 
ishga jazm qilgudek bwlsa, qarorida qatiy, twg’ri swz, ёlg’onni va egrilikni 
ёmon kwradigan, ruh’i tetik, xushbichim va jismoniy kuchli xalq... 
Xarb ishlarida h’orib-charchamaydilar, qwrqmas va jasur kishilardir...» 
 
                                                 
121
 Хива хони Муҳаммад Раҳим аввал (1806-1825 йй.).
 
122
 Аршин – Россияда амалда бўлган узунлик ўлчов бирлиги, 0,711 метрга тенг бўлган.
 
123
 Сажен – 2,13 м.га баробар бўлган узунлик ўлчови.
 

 
231