O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti qo’lyozma huquqida qo`chqorova dilfuza o`ktam qizi aralash tolali matolarga gul bosish va yakunlovchi pardozlash texnologiyasini tadqiq etish

3.5. Gul bosish jarayonida karboksimetilkraxmal va poliakrilatlar

asosida aralash quyuqlovchilar olish 
Hozirgi

vaqtda
aktiv

bo’yoqlar
uchun

asosan
aralash

quyuqlashtiruvchilarga
e’tibor

qaratilmoqda.

Haqiqatdan 
ham
karboksimetilkraxmal 

va
sintetik 

akril
polimerlar 

aralashmasi

keng

qo’llanilmoqda. Chunki tabiiy quyuqlashtiruvchi moddalar juda qimmat va

bakteriyalarga beriluvchan. 
Ilmiy ishda O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan mahalliy
xomashyo asosidagi aralash quyuqlashtiruvchilar yaratish borasidagi tadqiqotlar 
keltirilgan. Qo’yilgan masalalar yechimi uchun guruch kraxmali va sintetik
akrilatlar asosidagi quyuqlovchilarning har xil tarkibli qatorini oldik.

---

70
Ushbu tadqiqotning maqsadi gul bosish bo’yog’i quyuqlovchilari sifatidagi 
OAJ Navoiyazot kombinatida ishlab chiqariladigan sintetik akril polimerlar va
karboksimetilkraxmal (KMK) effektivligi va yaroqliligiga baho berish edi va 
ular asosida aktiv bo’yoqlar uchun iqtisodiy samarali past konsentratsiyali
quyuqlashtiruvchilar tarkibini ishlab chiqish hisoblanadi. [56] 
Tadqiqot maqsadi, aralash quyuqlashtiruvchilarning pH muhitini o’rganish
va taqqoslash hisoblanib, ular asosida gul bosish bo’yog’i shuningdek, 
pardozlangan matoning fizik-mexnik ko’rsatkichlarini o’rganish hisoblanadi.
Ishda tarkibida ishlab chiqarilgan monoxlortriazin bo’yoqlari ishlatiladi.Paxta 
tolali matolarga gul bosishda muhim rolni quyuqlovchilar va gul bosish
bo’yog’ining pH i muhim rolni o’ynaydi. Bosma bo’yoq aktiv bo’yoq, 
quyultiruvchi, ludigol, mochevina, ishqoriy agent NaHCO
3
ni aralashmasidan 

iborat. Mochevina va NaHCO

3
tola bilan bo’yoqni fiksatsiyasida muhit 

vazifasini bajaradi. Mochevinani bosma bo’yoqqa aktiv bo’yoqlarning

eruvchanligini oshirish uchun qo’shiladi. Ludigol – kuchsiz oksidlovchi 
hisoblanadi va bosma bo’yoq tarkibiga zirelnik va hattoki, sellyuloza tolasi
muhitini aktiv bo’yoqlarga destruktiv ta’sirini oldini olish uchun ishlatiladi.
Ishda aralash tolalar va bosma bo’yoqning pH muhiti shuningdek,
pardozlangan matolarning fizik- mexanik xossalari (uzilishga, terga bo’lgan 
mustahkamlik, qattiqlik) o’rganildi. Quyuqlashtiruvchi aralashmalar asosida
bosma

bo’yoq
qatori

karboksimetilkraxmal
(KMK),

gidrolizlangan

poliakrilonitril (K9 Uniflok), gidrolizlangan akrilemulsiyasi (GAE) va 
poliakriloamid (PAA). O’zini xususiyatini saqlagan holda bularning har biri
aktiv bo’yoqlar bilan va shunday tarkibli aralashmalar noqulayliklarni yenga 
olish holatlari aniqlangan. Bosma bo’yoq pH i 10-10,5dan yuqori bo’lmasligi
kerak.[57] 
Paxta- nitron asosidagi matoga gul bosishda quyudagi quyultiruvchilarning pH
ko’rsatkichlari aniqlandi (jadv.).
Jadval 3.9.
Quyultiruvchilar va bosma bo’yoqlarning рН ko’rsatkichining o’zgarishi 

---

71
Quyultiruvchilar 
Quyultiruvchining va bosma bo’yoqning рН
Quyultiruvchining рН
bosma bo’yoqning рН
Маnuteks (2,5%) 
рН=8
рН=10,5

Solvitoza (6%)

рН=8,5

рН=10
КМК

рН=9
рН=10,5

PАА
рН=10

рН=10.5
GIPAN (К9) 
рН=11,5
рН=11,5

UNIFLOK
рН=12,5

рН=13,5
GАE

рН=8,5
рН=10,2

Aralash quyultiruvchilar
1.КМК –PАА-GАE 
рН=8,5
рН=10

2. КМК–К9-GАE

рН=9,5

рН=10,5
3. КМК –uniflok-GАE 

рН=9,5
рН=10,5

КМК- karboksimetilkraxmal; GАE-gidrolizlangan аkril emulsiyasi;

GIPAN- gidrolizlangan poliakrilonitril; PАА-poliakrilamid. 
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, quyultiruvchining рН ko’rsatkichi
manuteks, КМК larda 8-8,5 ga teng. Bosma bo’yoqning рН miqdori 10-10,5. 
КМК va аkrilаtlar asosidagi aralash quyultiruvchining pH ko’rsatkichi 8,5
quyuqlovchi va sintetik akrillar mochevina miqdorini va NaHCO
3
ni ikki 

marta kam sarflaydi hamda pardozlangan matolarning mustahkamligi va

fizik-mexanik ko’rsatkichlarini yaxshilashni ta’minlaydi[58]. Shundan kelib 
chiqib, quyuqlovchilar aralashmasi asosida bosma bo’yoq yaratish
texnologiyasi ishlav chiqildi(3.5-rasm) 

---

72
3.5- rasm. Quyultiruvchilar aralashmasi asosida bosma bo’yoq olish texnologiyasi 

3.5.-rasmdan ko’rinib turibdiki, 1-reaktorda kraxmal va monoxlorsirka 

kislotasining Na tuzi bilan modifikasiyalanib 2-reaktorga solinadi. So’ngra
2- reaktorga sintetik akril polimerlari (GAE va uniflok) qo’shiladi. Ludigol 
va mochevina issiq suvda eritilib soda bilan aralshtiriladi. Tayyor aralashma
3-reaktorga sovutish uchun yuboriladi, so’ngra 4-reaktorda quyuqlovchi va 
bo’yovchi modda aralashtiriladi va gul bosish mashinasiga yuboriladi.
KMK va sintetik polimerlar asosida tayyorlangan quyuqlovchilar 
aralashmasi ho’l ishlovlarga bo’lgan bo’yoqlarning mustahkamligi va
uzilishga bo’lgan mustahkamligini ta’minlaydi. Shunday usul bilan KMK-
uniflok-PAA va KMK-uniflok-GAE asosidagi quyultiruvchilar aralashmasi
yaxshi bosma xususiyatlarga ega. U rang ajralishi, qattiqligi va bosma 
rasmlarning
yuvilishga 
mustahkamligi
an’anaviy 
ishlatiladigan
quyultiruvchilar imprint va solvitozlar bo’lgan quyuqlashtiruvchilardan 
o’tadi[59].
Ushbu ishning maqsadi, quyuqlashtiruvchi sifatida to’qimachilik yoki 
sanoat chiqindilaridan olinadigan GAE, uniflok va KMK ni dispers
bo’yoqlar bilan paxta+nitron gazlamalarga gul bosish jarayonida tatqiq etish 
hisoblanadi. Dispers bo’yoqlar boshqa barcha sinf bo`yoqlaridan farqli

---

73
ravishda hosil bo’ladigan tasvirlarni, ayniqsa, yuvilish jarayoniga yuqori 
barqarorlikni ta’minlovchi kovalent kimyoviy bog’lar hosil qilish yo’li bilan
tolali materiallar bilan o’zaro ta’sirlashadi. Bo’yoqning xarakteridan qat’iy 
nazar gul bosishda ishlatiladigan bo’yoq qat’iy bir quyuqlikka ya’ni matoda
rasmlarning aniq konturlarini olish uchun kerak bo’ladigan va shu bilan 
birga gul bosish vali gravyurasini yaxshi namlantiradigan bo’lishi kerak.
Bo’yoq gravyuraning shaklini oson qabul qilishi, undan oson ajralishi va 
ma’lum deformatsiyalanish qobiliyatiga ega bo’lishi (bu ayniqsa, chiziqli
rasmlar uchun ahamiyatli) shart. Bo’yoq matoda oqib ketmasligi va 
rasmning aniq konturlarini berishi kerak, shuningdek, matoning ichiga
singishi kerak. [60]
Yuqorida aytilganidek, quyuqlashtiruvchi – gul bosishda bo’yovchi
moddalarining asosiy komponentlaridan biri hisoblanadi. Ancha qimmat 
quyuqlashtiruvchilar qatoriga o’simlik mahsulotlari, ayniqsa, kraxmal
(bug’doy, guruch, kartoshka) uning hosilalari (kraxmalning oddiy va 
murakkab efirlari) va uning destruksiya mahsulotlari (dekstrin). Roj daraxti
mevasining uni va diara boshoqlari va uning hosilalari, alginatlar, o’simlik 
kamedisi va tragantlar kiradi. Zamonaviy gul bosish texnologiyasida quruq
moddaning kam konsentratsiyasida ham gul bosish bo’yog’ining yuqori 
qovushqoqligini ta’minlovchi maxsus quyuqlashtiruvchilar asosiy rol
o’ynaydi[61].(3.10-jadval) 
Jаdval 3.10. 

Quyuqlovchilar yordamida pardozlangan matolarning fizik-kimyoviy

ko’rsatkichlarining o’zgarishi 

Miqdori 

Matoning
Uzilishga 
Rang mustahkamligi (ball)

---

74
Quyultiruvchilar 
g/kg
qattiqligi, 

mkН·sm
2

chidamliligi,

мм Н

Yuvishga

(DS
9733.483) 

Ishqalanishga

(DS 9733.27- 83) 
Terga
(DS 9733. 

6-83)
Quruq

Ho’l
tanda

arqo
q

KMS 

25
9324

294
196

5/5/5
5/5

5/4/5
5/4/5

Imprint
60

12780
291

193
5/4/4

5/3
5/4/4

4/4/4
КMК

80
12650

288
192

5/4/4
5/3

5/4/4
5/4/4

КМК-К9
30:30

11450
291

193
5/4/5

5/4
5/4/5

4/4/5
КMК uniflok 
30:30
10317

292
194

5/4/5
5/4

5/4/5
5/4/5

КMК –PАА
30:30

10356
291

192
5/4/5

5/4
5/4/4

5/4/4
КMК –GАE 
30:30
10224

292
194

5/4/5
5/4

5/4/5
5/4/5

КМК –uniflok-
GАE

40:20:10

9387

292
195

5/45
5/5

5/5/4
5/5/4

КМК- karboksimetilkraxmal; GAE-gidrolizlangan akril emulsiyasi;
GIPAN- gidrolizlangan poliakrilonitril; PAA-poliakrilamid 
Yuqorida aytilganlarni inobatga olib, biz tomonimizdan mahalliy
ikkilamchi xom ashyodan KMK olish texnologiyasi ishlab chiqarildi va uni 
matoga gul bosish jarayonida qo`llash imkoniyatlari o’rganildi. Ishlab
chiqilgan texnologiya bo’yicha olingan KMK quyidagi sifat 
ko’rsatkichlariga ega; sochiluvchan; oqdan to qaymoq ranggacha bo’lgan
kukunsimon, suvning massa ulushi 10% dan ortiq, karboksimetil guruhlar 
bo’yicha almashinish darajasi 0,80-0,85 atrofida; asosiy moddaning
massa ulushi 50-55% atrofida, polimerlanish darajasi 550-850; suvda 
eruvchanligi 98-99,4% dan kam emas; KMK ning massa ulushi 1%
bo`lgan suvli eritmaning vodorod ko’rsatkichi ( pH) 9-10 chegaralarida.

---

75
KMK ni gul bosish jarayonida aktiv bo’yoqlar bilan qo’llash 
imkoniyatlarini o’rganish maqsadida quyuqlashtiruvchi tabiatini bosilgan
rasmning sifat ko’rsatkichlariga ta’sirini aniqlash bo’yicha tadqiqotlar 
o’tkazildi. Faol bo’yoqlar bilan gul bosishni bo’yoqni ikki usulda
fiksatsiyalash bo’yicha o’tkazildi. Termofiksatsiya usuli bo’yicha
mochevina suvda eritiladi va eritma 70
0
C gacha qizdiriladi. Olingan eritma 

aralashtirib bo’yoq bor stakanga quyiladi. So’ngra mochevinali bo’yoq

eritmasi aralashtirilgan holda quyuqlashtiruvchiga kiritiladi. Gul bosish 
bo’yog’ni ishlatishdan oldin sovutiladi va suvda eritilgan Na
2
CO

3
qo’shiladi. Gul bosish bo’yog’i yana qaytadan yaxshilab aralashtiriladi. 

Gul bosishdan keyin namuna qo’yilgan maxsus siljuvchi ramkani

quritish shkafiga qo’yiladi. Termofiksatsiya 180
0
C da 2 minut davomida 

o’tkaziladi, keyin yuviladi. Namuna dastavval sovuq suvda, so’ngra esa iliq

suvda ehtiyotlik bilan mato yuzasidan gul bosish bo’yog’ining ortiqchasi
yuviladi. Oxirida mato issiq suvda issiq ( 80-90
o
C) eritmada SAM (2g/l) va 

qaytadan issiq va sovuq suvda yuviladi. Bir fazali bug’latish usuli bo’yicha

faol bo’yoqni gul bosish bo’yog’iga mustahkamlash quyidagi retsep 
bo’yicha tayyorlanadi, gr : mochevina 10; suv (ml) 34,5; bo’yoq 3;
quyultiruvchi 50; ludigol 1; Na
2
CO

3

1,5. [62]