O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro Davlat Universiteti

5. Kraxmal
5.1.Kraxmalning tabiatda tarkalishi va olinishi.
Kraxmal kimyoviy tarkibiga kura selyulozaga uxshaydi, tashki kurinishidan esa undan juda fark kiladi. U tola emas, balki diametri bir necha un mikronli ok donachalar xosil kiladi. Kraxmal sovuk suvda erimaydi, kaynok suvda bukadi va asta-sekin eriydi. Xosil bulgan yopishkok eritma temperatura pasayganda dirildok massa – kleysterga aylanadi. Odatdagi kraxmal individual modda emas. Kraxmal batafsil tekshirilganda uning bir-biriga uxshash ikkita polisaxariddan – taxminan 1:2 nisbatdagi amiloza bilan amilopektindan tuzilganligi aniklangan. Kraxmal erituvchilar yordaimda maxsus ishlanganda undan toza, kristall xolidagi amiloza ajratib olish mumkin buladi. Toza amiloza kleyster xosil kilmaydi, yod ta’sirida uzga xos tuk zangori rang beradi. Amilopektin, amilozadan fark kilib, kleyster xosil kiladi, yod bilan fakat och gunafsha rang beradi.

Amiloza va amilopektin α– glikozid boglari uzaro boglangan glyukoza koldiklaridan tuzilganligi bilan bir-biriga uxshaydi, ammo ikkala polisaxarid molekulasining shakli butunlay boshkacha. Kraxmal va glikogen usimlik va xayvonot dunyosida bir – biriga uxshash rol uynaydi. Kraxmal usimliklarda fotosintez protsessida xosil buladi va “zapas uglevod” xamda usimliklarning ildizida, mevasida, urugida tuplanadi. Xayvonlarda glikogen “zapas uglevod” dir, u asosan jigarda tuplanadi. Xayvonlar ozik yemaganda ulardagi glikogen zapasi sarflanadi. Bu kraxmal va glikogenni gidrolizlaydigan maxsus fermentlar – amiloza ta’sirida sodir buladi.

Amiloza ta’siriga ega bulgan fermentlar tabiatda keng tarkalgan. Ular galla usimliklari donida, kartoshkada, jigarda, oshkozon osti shirasida, sulakda buladi. Kraxmal amiloza yordamida usimliklar xamda xayvonlar organizimida eruvchan uglevodlar maltoza bilan glyukozaga aylanadi va usimlik shirasi yoki xayvonlar koni bilan “kerakli joylarga” boradi va yonishi natijasida organizm uchun kerakli energiya beradi.