O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

4.3. Chiziqli diagramma to`g’risida tushuncha. 
Chiziqli va yassi diagrammalarning juda ko`p turlari mavjud bo`lib, ular 
orasida eng muhimlari quyidagilardan iborat. 
Chiziqli diagrammalar. Bu diagrammalar eng keng tarqalgan bo`lib, ular 
yordamida dinamika qatorlari, hodisalar orasidagi bog’lanishlar, taqsimlanish 
qatorlari va shartnoma (reja)ni bajarish ko`rsatkichlari tasvirlanadi. Chiziqli 
diagrammalar koordinat maydoni yoki raqamli setka asosida tuziladi. Vertikal 
o`qqa (ordinata o`qi) olingan masshtabda dinamika qatorining ko`rsatkichlari 
yoki natijaviy belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanib joylashtiriladi. 
Gorizontal o`qqa (absissa o`qi) ma`lum masshtabda qatorning davrlari (vaqtlari) 
yoki omil belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanadi. Keyin o`qlardagi 
har qaysi nuqtachalardan qarama-qarshi o`qqa nisbatan parallel ravishda 
perpendikulyar chiziqlar o`tkaziladi. Ularning o`zaro uchrashgan nuqtalari 
(ordinata cho`qqilari) bir-biri bilan birlashtiriladi va natijada siniq chiziq hosil 
bo`ladi. Bu siniq chiziq dinamika qatorini yoki o`rganilayotgan hodisalarning 
o`zaro bog’lanishini tasvirlaydi. 
Quyidagi ma`lumotlarni chiziqli diagramma shaklida ifodalaylik. 
4-jadval 
O`zbekistonda 2000-2005 yillarda etishtirilgan paxta va don yalpi hosili, 
mln. tonna 
Yillar 
Ko`r- 
satkichlar 
2000 
2001 
2002 
2003 
2004 
2005 
2006 
Paxta 
3002 
3265 
3122.4 2803.3 3536.8 3749.0 
3002 
Don 
3929 
4072 
5792,6 6319,2 6000,8 6540,9 
3929 
Manba: O`zbekistonning iqtisodiy yo`nalishlari, oktyabr-dekabr 2006 y. 

---

36 
200
0 
200
1 
200
2 
200
3 
200
4 
200
5 
0
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
don 
paxta 
Koordinat sistemasini chizib, vertikal o`qqa paxta va don yalpi hosilini, 
gorizontal o`qqa esa yillarni joylashtiramiz. Agar masshtab qilib davrlar uchun 1 
sm : 1 yilga, ko`rsatkichlar uchun esa 1 sm : 1 mln. t. paxta va donga teng deb 
olsak, u holda yuqoridagi ma`lumotlar abssissa va ordinata o`qlarining 
shkalalarida quyidagi nuqtachalar bilan ifodalanadi: 
Yillar (sm) 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
1 
Paxta 
3,0 
3,3 
3,1 
2,8 
3,5 
3,7 
3,0 
Don 
3,9 
4,1 
5,8 
3,2 
6,0 
6,5 
3,9 
Bu nuqtachalarni tegishli o`qlarda nishonlab, ulardan perpendikulyar 
chiziqlar o`tkazamiz, keyin ularning o`zaro kesishgan joyidagi nuqtalarni 
birlashtirib, 10-chizmadagi paxtachilik va don etishtirishga tegishli siniq 
chiziqlarni hosil qilamiz. 
Masshtab: 1 sm-1 mln.t. 
10-chizma. O`zbekistonda paxta va 
don etishtirishning o`sishi. 
CHiziqli diagrammada bir nechta hodisa dinamikasini ham tasvirlash 
mumkin. Bu holda siniq chiziqlar har xil rang bilan yoki bir-biridan ajralib 
turadigan ko`rinishda (yo`g’on chiziq, ingichka, punktir va h.k) chizilishi kerak 
(10-chizma). 
Dinamika qatorlarini chiziqli diagramma shaklida tasvirlayotganda shuni 
esda saqlash lozimki, grafikning ko`rimli va oson tushunarli bo`lishi uchun 
masshtabni to`g’ri olish muhim ahamiyatga ega. 
Agar davrlar uchun olingan masshtab juda kichik bo`lsa, u holda 
diagramma sur`ati, ya`ni taraqqiyot qonuniyatini buzib, sun`iy tarzda 
kuchaytirib aks ettiradi. Ushbu masshtab haddan tashqari katta olinganda esa, 
aksincha, o`sish sur`ati sun`iy ravishda so`nish tarzida gavdalanadi. Demak, bu 
ham maqsadga muvofiq emasdir. 
Shuning uchun masshtabni shunday belgilash kerakki, u ko`rsatkichlar 
orasidagi proporsionallik va nisbatlarni to`la va aniqroq tasvirlash imkoniyatini 
tudirsin.