O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi farg`ona politexnika instituti
Download 1 Mb. Pdf ko'rish
|
Zufarova Munisaxon
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Banklarning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni va ahamiyati
Kurs ishining tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo’lib, jami hajmi 29 bet.
7
Bank– bu pul mablag'larini jamlash va ularni o'z nomidan qaytarib berishlik, to'lovlilik va muddatlilik asosida tarqatish uchun yaratilgan tashkilotlar. Banklarning asosiy maqsadi pul mablag'larini kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga o'tkazishda vositalik qilishdir. Kredit- bank tizimining shakllanishi va rivojlanishi, iqtisody islohotlarni amalga oshirilishning ajralmas belgilaridan biridir. Bu shu bilan ta'kidlanadiki, bank tizimi har qanday turdagi iqtisodiyotning markaziy tizimini tashkil qiluvchi unsurlaridan hisoblanadi. Bank tizimi vaqtinchalik bo'sh turgan pul mablag'larini akkumulatsiya qilish funksiyasini amalga oshiradi. Bank tizmining muvaffaqiyatli ishidan iqtisodiyotni samarali faoliyat ko'rsatishi, umuman oganda mamlakatdagi iqtisodiy o'sish bog'liq bo'ladi. “Bank tizimi” tushunchasi birinchi navbatda “ Bank va tizim” kabi tashkiliy tuzilmani tashkil qiuvchi tushunchalarni aniqlashni talab etadi. Bank nima? – degan savol oldindan qaralganda oddiy hisoblanadi, biroq u oddiy tushunchadan iborat emas. Xalq orasida bank bu- “pul ombori” degan tushuncha bilan yuradi. Haqiqatda esa bankni bu tushuncha bilan mohiyatini ochib bo'lmaydi va bankning xalq xo'jaligidagi to'liq o'rnini ko'rsatish mumkin emas. Biroq yanada kengroq ma'noda bank mohiyatini bilish uchun bank tushunchasining turli qarashlarini o'rganishni talab qiladi. O'zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank- tijorat muassasasi bo'lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo'sh turgan pul mablag'larini jalb qlish va ularni o'z nomidan, to'lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi. Ba'zi adabiyotlarda ''bank – bu korxona'' , deb ham izoh beriladi. Ma'lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o'xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o'z faoliyatini , o’z daromadlarini ko'paytirishga va shu asosda birinchidan, o'z asoschilari– aksiyadorlarning manfaatlarini, ikkinchidan o'z
8
mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta'minlashdan iborat. Tijorat banklarini fikrimizcha shunchaki “korxona” emas “maxsus korxona” deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda harakati kapitalini amalga oshiradi va shu asosda bank o'z aksiyadorlariga, paychilariga foyda olishni ta'minlaydi. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo'g'ini bo'lib, kredit resurslarning asosiy qismi shu banklarda yig'iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga o'z xizmatlarini ko'rsatadi. Banklar– tovar-pul xo'jaligining ajralmas atributidir. Tarixan bular yonma-yon rivojlanib kelgan. Shuning uchun qiymatning pul shaklining muomalasining boshlanishi bank ishining boshlanishi deb hisoblash hamda bank faoliyatining rivojlanishidagi yetukligi doimo iqtisodiyotdagi tovar-pul aloqalarining rivojlanish darajasiga mos kelgan. Banklar–moliyaviy bozorning tashkiliy tuzilishining bir qismi bo'lgan kredit tashkiloti bo'lib, jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bo'sh turgan mablag'larini jamg'arish, yig'ish, jamlangan (akkumlatsiya qilingan) mablag'larni o'z nomidan qaytarib berishlilik, muddatlilik asosida berish hamda mijozlarning topshirig'iga ko'ra to'lovlarni amalga oshirish vazifalarini bajaradi. Bu bankning ilk belgilari bo'lib, ular aslida tarixan banklarning shakllanishidagi 3 asosiy yo'nalishni o'zida aks ettiradi. Ma'lum bir shartlar asosida ushbu yo'nalishlarga cherkovlarning o'zlariga topshirilgan pul mablag'larini saqlab berishni ta'minlash faoliyatini, sudxo'rlik kreditlarini, keyinchalik ularning tijorat kreditiga aylanishini, almashtiruv (menyali ) idoralarining hisob-kitob va valyuta bilan faoliyatlarini kiritish mumkin. Haqiqatda esa oxirgi yo'nalish bu tahkilotlarga nom berish uchun asos bolib xizmat qildi. Ko'pgina mamlakatlarining qonuniy aktlarida (hujjatlarida) “bank” tushunchasi jamg'armalarni qabul qiluvchi, hisob-kitoblarni amalga oshirish va qisqa muddatli kreditlar beruvchi tashkilotdir. Biroq bankning yagona umumiy qabul qilingan tushunchasi mavjud emas. Masalan, Fransiyada 1984-yildan boshlab kredit tashkilotlari orasida farqlar kiritilgan bo'lib, ular quyidagilardan iborat. Kredit tashkilotlari 2 guruhga bo'lingan, birinchi toifa kredit tashkilotlariga talab qilib
9
olguncha depozitlarni va ikki yilgacha muddatli depozitlarni qabul qilish huquqiga ega bo'lgan hamda bu huquqdan mahrum kredit tashkilotlaridir. Buyuk Britaniya hukumati esa 1979-yildan banklar va boshqa kredit tashkilotlari, hamda ''litsenziyali depozit tashkilotlari'' ni farqlashga ya'ni ularni o'zaro ajratishga harakat qildilar. Ammo eng avvalidan boshlab institutlarni tasniflashda barcha mumkin bo'lgan cheklashlarni amalga oshirishga harakat qildilar. 1986-yildan esa bu tizimdan haqiqatda voz kechishlariga to'g'ri keldi, chunki bu tizim nafaqat samarasiz , balki kredit tizimi va moliyaviy bozorlar ustidan Markaziy bank nazoratini amalga oshirishda ishonchsiz, asossiz hamda noqulayliklarga olib keldi. O'zbekistonda tijorat banklarini yaratish va faoliyat ko'rsatishi O'zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelida qabul qilingan ''Banklar va bank faoliyati to'g'risida''gi Qonunga binoan olib boriladi. Ushbu qonunga asosan bank–bu tijorat tashkiloti bo'lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliayat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shasdir: –yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag'lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish; –to'lovni amalga oshirish. Bankning tarixan paydo bo'lgan sanasi yo'q. Bank faoliyati unsurlarining u yoki bu miqdorda rivojlanishi Italiyada, Gretsiyada, Misrda va boshqa mamlakatlarda yangi davrga qadar qayd qilingan. Birlamchi banklar tangalarni sotish , sotib olish, almashtirish, muddati kelguncha majburiyatlarni hisobga olish, mijozlarning mulklarini boshaqarish, kreditlar berish, ipoteka va lombard operatsiyalarni, dalolatnomlarni tuzish hamda boshqa operatsiyalarni amalga oshirishni boshladilar. Ishlab chiqarish va muomalaning o'sishi munosabati bilan barcha mamlakatlarda banklarning ahamiyati ko'tarildi. Yuqorida ko'rib o'tilgan
10
funksiyalarga yangilar, masalan, foiz keltiradigan kapitalni boshaqarish funksiyalari qo'shildi. Shunday qilib banklar–bu kreditning rivojlanishi natijasidir. Shuning uchun kredit bankka nisbatan asos bo'lib hisoblanadi. Ta'kidlash mumkinki, bank– bu kredit ishining shunday rivojlanish bosqichiki, unda kredit, pul va hisob-kitob operatsiyalari majmuasi bir markazda yig'iladi. Umuman olganda xulosa qilib aytish mumkinki, bank–bu pul mablag'larini jamlash va ularni o'z nomidan qaytarib berishlik, to'lovlilik va muddatlilik asosida tarqatish uchun yaratilgan tashkilotdir. Banklarning asosiy maqsadi pul mablag'larini kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga o'tkazishda vositalik qilishdir. Banklar bilan bir qatorda, bozorlarda pul mablag'larini o'tkazishni boshqa moliyaviy va kredit-moliyaviy tashkilotlar : investitsion fondlar, sug'urta kompaniyalari, brokerlar, demir firmalari va hakazolar bajarishlari mumkin. Biroq banklar moliyaviy bozor subyekti sifatida boshqa subyektlardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadi. Birinchidan, banklar uchun qarz majburiyatlarining ikki tomonlama almashtirish xarakterlidir. Ular o'zlarining majburiyatlarini (depozzit) shakllantiradilar va jalb qilingan mablag'larni qarz majburiyatlariga, qimmatli qog'ozlarga (boshqalarning chiqargan qog'ozlariga ) joylashtiradi; Ikkinchidan, banklar o'zlariga yuridik va jismoniy shaxslar oldidagi qat'iy belgilangan summa bo'yicha shartsiz majburiyatlarni oladilar. Ammo shuni nazarda tutish zarurki, bugungi kunda aniq olingan bank tashkiloti amaliyotida barcha sanab o'tilgan bank operatsiyalari amalga oshirilmaydi yoki deyarli mavjud emas. Yuqorida ko'rib o'tilganlarga asosan, aytish mumkinki, banklarni me'yor faoliyat ko'rsatishi va yashashi uchun aniq asosiy faoliyat “to'plam»i mavjuddir. Bunday operatsiyarga quyidagilar kiradi: 11
-depozitlarni qabul qilish; -pul to'lovlari va hisob-kitoblarni amlga oshirish; -kreditlarni berish. Bank mohiyatini to'liqroq tushunish uning funksiyalarini ochib beradi. Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo'lib, o'z ichiga Markaziy ( emission ) bank va tijorat ( depozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi. ''Markaziy bank boshchiligida hamda keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklar ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish…'' ustuvor yo'nalishlardan hisoblanadi. Davlat banki mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davalatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko'pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo'lib, u o'tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o'rnatiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat banklari va jamg'arma muassasalaridan mablag'larni qabul qilib ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko'ra Markaziy bank ''banklar banki'' deyiladi. Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib faoliyat qilmaydi,davlatning butun iqtisodiy holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatini olib borishga ko’maklashadi. Markaziy bank ko'plab xilma-xil vazifalarni bajaradi: Birinchidan, boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Bu zaxiralar pul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. Markaziy bank davlatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham bajaradi.
12
Ikkinchidan, cheklarni qayd qilish mexanizmini ta’minlaydi va banklararo hisob kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi. Uchinchidan, davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi. To'rtinchidan, barcha banklar foliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi. Beshinchidan, xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutlarni ayirboshlaydi. Oltinchidan, pul taklifi ustidan nazorat qilish ma’suliyatini oladi va milliy valyutani muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning extiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga soladi. Monetar siyosatning asosiy maqsadi inflatsiyani past darajada ushlab turish va so'mning barqaror ayirboshlash kursini ta'minlashdan iborat. Mazkur vazifalar makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishga yo'naltirilgan umumiqtisodiy siyosat bilan uzviy bog'langandir. Tijorat banklari o'zlarining xo'jalik mavqeiga ko'ra aksionerlik turidagi muassasalar, huquqiy mavqeiga ko'ra, faoliyatning biron-bir turiga xizmat ko'rsatuvchi, ixtisoslashgan yoki milliy bank bo'lishi mumkin. Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni omonat tarzida jalb etilgan pul mablag'lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o'rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi, shuningdek, vositachilik va valyuta operatsiyalari bilan shug’ullanadi. O'zbekiston Respublikasining '' Banklar va bank faoiyati to'g'risida '' gi Qonunida aytilishicha, tijorat banklari va aksiyali pay asosida tashkil topgan xususiy banklar bo'ladiki, ular kredit, hisob- kitob va boshqa xil bank xizmatini ko’rsatadilar. Tijorat banklar faoliyatining asosiy maqsadi foyda chiqarib olishni ko'zda tutadi. Tijorat banklari daromadining manbai mijozlarining bank xizmati to'lovi, va aktivlardan– zayom, kredit, qimmatli qog'ozlardan olinadigan foiz hisoblanadi. 13
Tijorat banklarining iqtisodiy ro'li uning faoliyat doirasining keng bo'lishiga olib keladi. Tijorat banklari quyidagi vazifalarni bajaradi: -vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini yig'ish va ularni kapitalga aylantirish; -korxona, tashilotlar va aholini kreditlash; -muomalaga kredit pullarni chiqarish; -xalq xo'jaligida to'lovlar va hisob-kitoblarni amalga oshirish; -moliya -valyuta bozorida faoliyat ko'rsatish; -iqtisodiy- moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini ko'rsatish. Bankning birlamchi va asosiy funksiyasi bo'lib, vaqtinchalik bo'sh pul mablag'larini akkumlatsiya qilish, yig'ish funksiyasi hisoblanadi. Akkumlatsiyasining o'ziga xos tamoyillarini hisobga olish zarurdir. Banklar bo'sh pul mablag'larini yig'ish va ularni kapitalga aylantirish funksiyasini bajara turib mavjud bo'sh pul daromadlari va jamg'ar- malarni yig'adi. Chunki
banklar nafaqat
o'zlarining, balki
begonalarning vaqtin-
chalik bo'sh
pul mablag'larini yig'adi. Jamlangan pul mablag'lari banklarning o'zlarining iste'moliga emas,
balki begonalarning is’temoli uchun foydalaniladi. Jamg'aruvchi (bo'sh pul mablag'i egasi) o'z
mablag'larini bankka
ishonib topshirgani uchun va
bank bu
mablag'lardan foydalangani uchun ma’lum
foiz hisobida daromad oladi.
Jamlanadigan va
qayta taqsimlanadigan mablag'larining mulk
huquqi birlamchi kreditor (bank mijozi) da saqlanib qoladi. Bo'sh pul mablag'lari hisobidan ssuda kapitali fondi vujudga keladi va bu fond xalq xo'jaligi tarmoqlarini kreditlash uchun ishlatiladi. Banklarning ikkinchi funksiyasi — pul muomalasini tartibga solish funksiyasi. Banklar
turli xo'jalik subyektlar orqali
o'tadigan to'lov
muomalasi (oboroti) ning markazi
sifatida chiqadi. Hisob-kitoblar
14
tizimi orqali banklar
o'zlarining mijozlariga ayirboshlashni amalga
oshirishni, pul mablag'lari va kapitalni aylanishi uchun sharoit yaratib beradi . Banklar orqali alohida olingan subyektlar va bir butun mamlakat iqtisodiyotidagi oborot(aylanishi) o'tadi. Muomalaga kredit
pullarni chiqarish funksiyasi tijorat
banklarni boshqa moliya institutlaridan ajratib turadi. Tijorat banklari depozit-kredit emissiya qilganida, ssudalar ber- ganida pul massasi oshadi va ssuda bankka qaytarilganda muomalada pul massasi kamayadi. Tijorat
banklari kredit
pullarni yaratishning emitenti hisoblanadi. Tijorat bank tomonidan mijozga berilgan kredit uning hisob raqamiga o'tkaziladi va bankning qarz majburiyati ortadi. Mijoz bu mablag'ning ma’lum qismini naqd
pul shaklida hisob raqamidan olishi mumkin.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling