O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Ko‘p so‘zlab kishi dono bo‘lmaydi,
Ko‘p eshitib, dono barchaga bosh bo‘ladi,
– deydi Yusuf Xos Hojib.
Hikmat. Bir hakimdan so‘radilar: “Aqlli kishi kim? Hakim dedi: “So‘zni me’yori bilan so‘zlagan, hayot qadrini anglagan, butun kuch va qudratini ilm va kamolot hosil qilishga sarflagan kishidir”, deydi Majididdin Havofiy.
So‘zda kerak ma’no-yu ma’nida zavq,
So‘zlaguvchida so‘z uchun dard-u shavq,
degan edi Haydar Xorazmiy.
Husayn Voiz Koshifiy “Axloqi Muhsiniy” asarida o‘z tajribasidan kelib chiqib, shunday yozadi: “Sendan til odobi qanday bo‘ladi?, deb so‘rasalar, shunday javob ber: yaxshi fikrni ifodalash uchun og‘izni ochish lozim, yomon gap uchun og‘izni berk tutgin. Agar sendan: nimalardan tilni tiyish darkor, de­salar, shunday degin: birinchisi, yolg‘on gapirishdan, zero, yolg‘onchilik odamning o‘ziga dushmandir; ikkinchisi, va’daga xilof ish qilishdan, chunki bu ikki yuzlamachilikdir; uchinchisi, g‘iybat va bo‘xtondan. Zero, bu fosiqlar ishidir; to‘rtinchisi, janjaldan, xusumatdan, maqtanchoqlikdan, yomon duo va haqo­ratdan, odamlarning ranjishiga sabab bo‘ladigan kulgu va masxaralashdan til­ni tiymoq lozim” (Husayn Voiz Koshifiy. Axloqul-muhsiniy. Toshkent. “Navro‘z”. 2018. 243-347-betlar).
“Mahzan al-ulum” – “Ilmlar xazinasi” kitobida: “So‘zlash odobi shundayki, so‘zni kam so‘zlasin, chunki laqmalik tentaklikning nishonlaridan biridir”. Buzurgmehr: “Bir kishini ko‘rdingki, nihoyatda ko‘p gapir­moqda, bilgilki, u devonadir!”, degan edi. Kishi demoqchi bo‘lgan narsasini aql tarozusida yaxshilab tortmagach, uni bayon qilish nomaqbuldir. Hakimlar: “ko‘p o‘yla, so‘ng so‘zla”, deyishgan. Ehtiyoj paydo bo‘lmasdan bir so‘zlagan so‘zni takror gapirmasin. Biror kishi biror voqeani bayon qi­lishga kirishsa, eshituvchining bundan xabari bo‘lsa-da, xabardorligini undan yashirsin. Chunki gapi­ruvchi xijolat chekishi mumkin. O‘zga kishidan so‘ralgan so‘zga javob ber­masin. Agar savol ko‘pchilikka tashlansa, u mazkur savolga javob berishga qodir bo‘lsa ham, hammadan avval javob berishga shoshilmasin. Biror kishi javob aytsa, qoni­qarli bo‘l­masa yoki unga qo‘shimcha qilishga qodir bo‘lsa, ohista javobini aytsin. Kattalarga kinoyali so‘z ayt­masin. Tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zni misollar vosi­tasida ravshan qilsin. Munozarada chegaradan tashqari chiq­masin. Har bir kishiga uning fahmi yetadigan darajada so‘zlasin. Bir hakimdan so‘radilar: “Nega sen gapirishdan ko‘ra ko‘proq eshitasan? U dedi: “Chunki menga ikkita qu­loq, bitta til hadya etilgan”, dedi. Bu fikrlar notiqlik san’ati va nutq madaniyatini egallashi zarur bo‘lgan na­faqat rahbarga, balki barchaga kerak bo‘ladigan hikmat­li fikrlardir.
Xulosa qilib aytganda, notiqlik san’ati va nutq madaniyati rahbar faoliyatida katta ma’naviy-ma’rifiy ahamiyatga ega. Chunki jamiyat taraqqiy etgani sayin nutq madaniyati ham rivojlanib, takomillashib, ta’sir doira­si kengayib bormoqda. Rahbarning bilim darajasi, salo­hiyati uning nutqida, amalga oshirilayotgan bunyodkorlik ishlarida ko‘rinadi. Rahbar jamiyat taraqqiyotini boshqa­rishga katta hissa qo‘shadigan shaxs. Rah­barlik faqat buy­ruq berish, ish buyurishni o‘zigagina emas, balki o‘rnak ko‘rsatish, namuna bo‘la olishni biladigan, ko‘ngil so‘rash­ni, o‘z qo‘l ostidagilarga g‘amxo‘rlik qila olishni, keragida qattiqqo‘l, keragida ko‘ngilli bo‘lish qo‘lidan keladigan keng mushohada, o‘ta aqlli, sinchkov, fahm-farosati o‘tkir, fiziono­miyani yaxshi bilgan va yaxshi o‘zlashtirgan, notiq­lik san’ati va nutq madaniyatiga har doim amal qiladigan shaxsga yarashadi.