Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkеnt davlat
Foydali qazilmalar zaxiralarini hisoblashning ishonchliligi
Download 4.08 Mb. Pdf ko'rish
|
Foydali qazilma konlarini qidirish va razvedka qilish asoslari
7.3.6. Foydali qazilmalar zaxiralarini hisoblashning ishonchliligi
Zamindagi foydali qazilmalar zaxiralarini baholashning ishonchliligi ularning oʻrganilganlik darajasi bilan aniqlanadi, bu birinchi navbatda bajarilgan geologiya-qidiruv ishlarining sifati, toʻliqligi va mufassalligiga bogʻliq. Konlar zaxiralarining va qattiq foydali qazilmalar bashoratlangan resurslarining amaldagi tasnifi ularni oʻrganilganlik va asoslanganlik darajasining faqat sifatiy mezonlarini ishlatishni koʻzda tutgan, bularning rolini foydali qazilmalar zaxiralarining va bashoratlangan resurslarining toifalari oʻynaydilar. Geologiya-qidiruv ishlarining har qanday bosqichida zaxiralarni baholash bashoratlash xususiyatiga ega. Bu esa zaxiralar boʻyicha olingan ma’lumotlarning noaniqlik darajasini muayyan miqdoriy aniqlash imkoniyatini yoʻqqa chiqaradi. Bashoratlanayotgan holat faqat amalga oshirilgandan keyingina bashoratlashning ishonchliligini baholash mumkin (ya’ni kon amalda toʻliq ishlatib boʻlingandan keyin). Buni esa geologiya-qidiruv ishlarining yakunlanish davriga kelib bilish zarur. Zamindagi foydali qazilmalarning razvedka qilingan zaxiralari ishonchliligining baholari, bashoratlangan kattaliklar sifatida ularni tasniflash uchun asos boʻlib xizmat qila olmaydi. Konkret konning zaxiralarini baholashning ishonchliligi esa etalon qilib olingan konda geologiya-qidiruv va konni ishlatish ishlarining tajribasini qoʻllash asosida faqat oʻxshatish tamoyili boʻyicha aniqlanishi mumkin. Lekin konni ishlatish natijalari boʻyicha ham faqat qazib olingan zaxiralar aniqlanadi, qazib olingan mineral xomashyoning sifati zamindagi foydali qazilma sifatidan uning amaliy ifloslanish kattaligi bilan farqlanadi. Shu sababli solishtirsa boʻladigan ma’lumotlarni olish uchun ekspluatatsiya ishlarining butun davri mobaynida foydali qazilma yoʻqotilishining hamma turlarini va ifloslanishini aniqlash boʻyicha doimiy tadqiqotlarni olib borish kerak. 140 Foydali qazilmalarning razvedka qilingan zaxiralari miqdori va sifati haqidagi ma’lumotlarning bashoratlanganlik xususiyati ularning ishonchliligini baholashning faqat bitta aniq yoʻlini qoldiradi (ya’ni oʻxshatish tamoyiliga koʻra baholanayotgan konni razvedka qilish natijalarini, mufassallashtirish ishlari olib borilgan uchastkalarda olingan, etalon qilib olingan konni ekspluatatsion razvedka qilish va oʻzlashtirish natijalari bilan solishtirish yoʻli bilan). Zaxiralarning razvedka qilinganlik darajasini ishonchli baholashning zarur boshlangʻich mezoni – konning tuzilayotgan geologik modelining haqiqiy tabiiy xususiyatlariga mos kelishidir. Foydali qazilma konlarining zaxiralarini baholashdagi jiddiy xatoliklar konlarning geologik tuzilishini notoʻgʻri tushunishdan, geologiya-qidiruv ishlari ma’lumotlarini asossiz umumlashtirishdan va notoʻgʻri geologik bashoratlashdan kelib chiqadi. Bunday xatoliklar murakkab tuzilgan konlar zaxiralarini baholashda koʻproq uchraydi, lekin amaliy kuzatishlar yetarli boʻlmagan va olingan geologik materiallarning salohiyati pastligi sababli oddiy tuzilishdagi obyektlarda ham bu holatlar uchraydi. Zaxiralarning razvedka qilinganlik darajasi boʻyicha toifalariga qarab ishonchliligini baholash faqat zaminning qat’iy belgilangan hajmlari uchun haqiqiy ma’noga ega. Chunki foydali komponentlarning oʻrtacha miqdorlarini, zaxiralarni hisoblashdagi mumkin boʻlgan xatoliklarni va ularni oʻrganish mufassalligini tavsiflashda ular taalluqli boʻlgan aniq hajmlarni koʻrsatmasdan taqqoslab boʻlmaydi. Agar razvedka ishlari natijalariga koʻra yaratilgan geologik modelning modellashtirilayotgan obyektga mosligi haqida dadil xulosa qilish mumkin boʻlgandagina zaxiralarni razvedka qilinganlik darajasini miqdoriy baholash ahamiyatga ega. Zaxiralarning ishonchlilik (razvedka qilinganlik) darajasini miqdoriy baholashning asosi sifatida togʻ-kon korxonasining tannarxi, foydasi va rentabellik darajasini hamda konni oʻzlashtirishdagi iqtisodiy tavakkalchilik darajasini aniqlab beruvchi togʻ-konchilik va boyitish ishlarining iqtisodiy samaradorligiga eng koʻp ta’sir koʻrsatuvchi koʻrsatkichlar majmuasini qabul qilib olish kerak. Bunday koʻrsatkichlarga: mineral xomashyodagi foydali komponentlarning oʻrtacha miqdorini aniqlashning xatoliklari va foydali qazilma uyumlarining joylanish sharoitlari, shakli, ichki tuzilishi va fazoviy holatini tavsiflovchi koʻrsatkichlarning xatoliklari kiradi. Foydali qazilmalar zaxiralarining umumiy sonlarini aniqlashdagi 141 xatoliklar boʻlajak kon korxonasi faoliyatining texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlariga nisbatan ancha kam ta’sir qiladi. Korxona ishga tushirilgan birinchi kundan boshlab foydali komponentlarning oʻrtacha miqdorini aniqlashdagi xatoliklar foydali qazilmani qayta ishlashdagi texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlarda oʻz aksini topib, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatiga va tannarxiga sezilarli ta’sir qiladi. Oʻrtacha miqdorni baholashdagi xatoliklar, yer qa’ridagi foydali qazilmalarning yotish sharoitlari, chegaralari, tuzilishlari va makonda joylashishlari haqida notoʻgʻri yoki noaniq tasavvurga ega boʻlish natijasida ham foydali komponentlarning bloklar boʻyicha oʻrtacha miqdorini aniqlashdagi xatoliklar, ham oʻzlashtirish ishlarini loyihalashtirilayotganda qabul qilingan kambagʻallanish koeffitsiyentini aniqlashning hisob-kitoblari bilan bogʻliq. Baholanayotgan foydali qazilmalar uyumlarining makondagi holati haqidagi tasavvurni buzuvchi, zaxiralarni geometrizatsiya qilish xatoligi, konni oʻzlashtirish texnologiyasini oʻzgartirishga va odatda, qazib olinayotgan ma’danning hajm birligiga sarflanadigan xarajatlarning oʻsishiga olib keladi. Qazib olinayotgan mineral xomashyo massasidagi foydali komponentlar oʻrtacha miqdorining tasdiqlanmasligi, chiziqli joylashtirilgan oddiy namunalarning ma’lumotlari boʻyicha murakkab uzuq-yuluq tuzilishli foydali qazilmalarni seleksiyalashning hajmlari darajalarini notoʻgʻri baholash natijasida ham namoyon boʻlishi mumkin. Chet ellik tadqiqotchilarning ma’lumotlariga koʻra razvedka qilingan mis, polimetall va oltin konlaridagi umumiy zaxiralarning oʻrtacha xatoligi 10-25% ga yetadi. Download 4.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling