O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fizika fakulteti biotibbiyot fizikasi 3-bosqich 1901-guruh

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
FIZIKA FAKULTETI
BIOTIBBIYOT FIZIKASI 3-BOSQICH 1901-GURUH

Atom, yadro va elementar zarralar fizikasi fanidan

Kurs ishi
Mavzu: “Gamma nurlarning moddalar bilan o’zaro ta’sirlashuvi”

Bajardi: Otabekova Oygul

Tekshirdi: Mamayusupova Muqaddas

Toshkent – 2021


Mundarija

1. 
   Kirish……………………………………..…………………………. 3
   
2. 
   Asosiy qism …………………...………………………………...….. 6
   

1. 
   Gamma nurlanish …………………………………….…………. 6
   
2. 
   Gamma nurlarning moddalar bilan ta’sirlashuvi ……..………..... 11
   
3. 
   Ichki konversiya hodisasi ……………………………………….. 13
   
4. 
   Myossbauer effekti va uning qo’llanilishi ……...….……………. 15
   

3. 
   Xulosa…………………………………………………..…………… 22
   

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati ………………...……………….. 23


Kirish
Yadro fizikasi sohasida turli xil mavjud boʻlgan nurlanish turlari o'rganiladi. Bunda hozir oʻrganishda gamma nurlariga qarataylik. Bu atom yadrolarining radioaktiv parchalanishi natijasida hosil bo'lgan elektromagnit nurlanishdir. Ushbu gamma nurlari eng yuqori chastotali nurlanishga ega va boshqa ionlashtiruvchi nurlanish singari odamlar uchun ham xavfli hisoblanadi.
Shuning uchun ushbu kurs ishini gamma nurlarining xususiyatlari, ahamiyati va ishlatilish xususiyatlari haqida aytib berishga bag'ishlaymiz. Odatda bu nurlanish chastotasi 1020 Hz dan katta, shuning uchun uning energiyasi 100 keV dan katta va to'lqin uzunligi 3 * m dan kam.
Gamma nurlari boshqa radioaktiv parchalanish yoki alfa parchalanishi va beta-parchalanish natijasida hosil bo'ladigan nurlanishdan ko'ra ko'proq ta'sir o'tkazadi, chunki bu moddalar bilan o'zaro ta'sirlashish tendentsiyasining kamligidir. Gamma nurlanishi fotonlardan iborat. Bu geliy yadrolaridan tashkil topgan alfa nurlanishidan va elektronlardan tashkil topgan beta nurlanishdan sezilarli farq uygʻotadi.
Fotonlar, massa bilan ta'minlanmagan, ular kamroq ionlashadi. Ushbu chastotalarda elektromagnit maydon va materiya o'rtasidagi o'zaro ta'sir hodisalarining tavsifi kvant mexanikasini e'tiborsiz qoldirilmaydi. Gamma nurlari rentgen nurlaridan kelib chiqishi bilan ajralib turadi. Ular har qanday holatda yadroviy yoki subatomik o'tish bilan hosil bo'ladi, aks holda rentgen nurlari tashqi kvantlangan energiya sathidan ichki erkin energiya darajalariga kiradigan elektronlar tufayli energiya o'tishlari bilan hosil bo'ladi.
Ba'zi bir elektron o'tish ba'zi bir yadro o'tishlarining energiyasidan oshib ketishi mumkinligi sababli, yuqori energiyali rentgen nurlarining chastotasi past energiyali gamma nurlarining chastotasidan yuqori bo'lishi mumkin. Ammo, aslida, ularning barchasi radio to'lqinlari va yorug'lik kabi elektromagnit to'lqinlardir. Gamma nurlarini himoya qilish uchun zarur bo'lgan material alfa va beta zarralarini himoya qilish uchun talab qilinganidan ancha qalinroq. Ushbu materiallar oddiy qog'oz yoki ingichka metall plastinka bilan bloklanishi mumkin. Yuqori atom raqami va zichligi yuqori bo'lgan materiallar gamma nurlarini yaxshiroq singdirishi mumkin. Darhaqiqat, agar 1 sm qo'rg'oshinni kamaytirish kerak bo'lsa gamma nurlarining intensivligi 50% ga teng, xuddi shu ta'sir 6 sm tsement va 9 sm bosilgan tuproqda bo'ladi.
Himoya materiallari odatda radiatsiya intensivligini yarmiga qisqartirish uchun zarur bo'lgan qalinligi bilan o'lchanadi. Shubhasiz, fotonning energiyasi qanchalik baland bo'lsa, kerakli qalqonning qalinligi shunchalik katta bo'ladi.
Shuning uchun odamlarni himoya qilish uchun qalin ekranlar kerak, chunki gamma va rentgen nurlari kuyish, saraton va genetik mutatsiyalarga olib kelishi mumkin. Masalan, atom elektr stantsiyalarida u granulalar tarkibida po'lat va tsementni himoya qilish uchun ishlatiladi, suv yonilg'i tayoqchasini saqlash yoki reaktor yadrosini tashish paytida nurlanishni oldini olishi mumkin.
Gamma nurlanishi yoki gamma nurlari - bu atom yadrolarining radioaktiv parchalanishi natijasida chiqariladigan yuqori energiyali fotonlar. Gamma nurlanishi eng qisqa to'lqin uzunligiga ega bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanishning juda yuqori energiyadir.
Frantsuz kimyogari va fizigi Pol Villard 1900 yilda gamma nurlanishini kashf qildi. Villard radium elementidan chiqadigan nurlanishni o'rganar edi. Villard radiumdan nurlanishni 1899 yilda Ruterford tomonidan tasvirlangan alfa nurlaridan yoki 1896 yilda Becquerel tomonidan qayd etilgan beta nurlanishidan ko'ra baquvvatligini kuzatgan bo'lsa-da, u gamma nurlanishini yangi nurlanish shakli deb aniqlamadi.
1903 yilda Villardning so'zlarini aytib, Ernest Ruterford energetik nurlanishni "gamma nurlari" deb nomladi. Nomi materiyaga nurlanishning kirish darajasini aks ettiradi, bunda alfa eng kam kirib boradi, beta ko'proq kirib boradi va materiya orqali gamma nurlanish eng oson o'tadi.
Gamma nurlanishi sog'liq uchun jiddiy xavf tug'diradi. Nurlar ionlashtiruvchi nurlanishning bir shaklidir, ya'ni ular atomlarni va molekulalardan elektronlarni olib tashlash uchun etarli energiyaga ega. Biroq, ular kamroq kiradigan alfa yoki beta nurlanishiga qaraganda ionlanishning shikastlanish ehtimoli kamroq. Nurlanishning yuqori energiyasi shuningdek, gamma nurlari yuqori kirish kuchiga ega ekanligini anglatadi. Ular teridan o'tib, ichki organlarga va suyak iligiga zarar etkazadilar.
Ma'lum bir vaqtgacha inson tanasi genetik ziyonni gamma nurlanishidan tiklay oladi. Ta'mirlash mexanizmlari past dozali ta'sirga qaraganda yuqori dozali ta'sir o'tkazgandan keyin samaraliroq ko'rinadi. Gamma nurlanishidan kelib chiqadigan genetik ziyon saraton kasalligiga olib kelishi mumkin.
Gamma nurlanishining ko'plab tabiiy manbalari mavjud. Bularga quyidagilar kiradi: