O‘ZBekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘Bek nomidagi o‘ZBekiston milliy universiteTI

predmetini qisqacha “inson va jamiyat”, deb belgilash mumkin.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
1-MA’RUZA 
 
LISONIY HAMJAMIYAT VA IJTIMOIY-KOMMUNIKATIV 
TIZIMLAR 
Reja:
1. Lisoniy hamjamiyat 
2. Ijtimoiy-kommunikativ tizim 
3. Lisoniy kod 
4. Til qo‘llash sohasi 
Tayanch so‘z va tushunchalar: lisoniy hamjamiyat, ijtimoiy-
kommunikativ tizim, kod, subkod, kodlashgan til, tilning uslubiy 
ko‘rinishlari, til mavjudligi shakllari, registrlar, til qo‘llash sohasi. 
1.1. Lisoniy hamjamiyat
 Lisoniy hamjamiyat - ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy 
jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, bir til yoki bir necha til yordamida 
kundalik hayotda bir-birlari va turli ijtimoiy institutlar bilan o‘zaro 
muloqotga kirishuvchi insonlar majmuyi.
Tilning tarqalish chegaralari har doim ham siyosiy chegaralarga mos 
tushavermaydi. Masalan, hozirgi Afrikada bir necha davlatlarning aholisi 
bir tilda gaplashsa (chunonchi, suaxili tili Tanzaniya, Keniya, Uganda, 
Mozombik va Zoirda tarqalgan), boshqa bir davlatda bir necha tillarda 
muloqot qilinadi (Nigeriyada 200dan ortiq tillar mavjud)
11
. Shuning uchun 
“lisoniy hamjamiyat” tushunchasini aniqlashda lingvistik va ijtimoiy 
xususiyatlar birligi muhim hisoblanadi. Agar biz faqat lingvistik 
xususiyatlarni oladigan bo‘lsak, u holda, gap faqat muhitga bog‘liq 
bo‘lmagan til haqida boradi; faqat ijtimoiy mezonlar (siyosiy-iqtisodiy va 
madaniy omillar)ga tayanadigan bo‘lsak, unda mazkur ijtimoiy jamoada 
faoliyatda bo‘lgan til e’tibordan chetda qoladi.
Lisoniy hamjamiyat deganda, katta bir davlatdan tortib, kichik 
ijtimoiy guruhlar (oila, sport komandasi)ga kiruvchi turli miqdordagi 
individlar majmuyini tushunish mumkin. Bunday holatlarda ajratish 
mezoni ijtimoiy jamoa va doimiy kommunikativ aloqalarning mavjudligi 
bo‘lishi lozim. Bir lisoniy hamjamiyat boshqasiga nisbatan hajm jihatdan 
katta bo‘lishi mumkin. Masalan, Buyuk Britaniya katta lisoniy hamjamiyat 
11
Виноградов В. А., Коваль А. И., Порхомовский В.Я. Социолингвистическая типология. Западная 
Африка. -М., 1984.

---

10 
bo‘lib, u o‘z ichiga kichik hajmdagi lisoniy hamjamiyatlarni: Angliya, 
Shotlandiya, Uels va Shimoliy Irlandiyani oladi. Yoki hozirgi Rossiya 
respublikalar, viloyatlar, shaharlar singari kichik lisoniy hamjamiyatlardan 
tarkib topgan katta lisoniy hamjamiyatdir. O‘z navbatida shahar ham 
lisoniy hamjamiyat sifatida korxonalar, tashkilotlar, o‘quv yurtlarini o‘z 
ichiga oladi.
Lisoniy hamjamiyatlar soni qanchalik kam bo‘lsa, til birligi ham 
shunchalik yuqori bo‘ladi. Jumladan, Buyuk Britaniyada ingliz tilidan 
tashqari valliy, korn, shotland va shotland-gel tillari ham faol qo‘llaniladi. 
Rossiyada rus tilidan tashqari o‘nlab milliy tillar va dialektlar bir-biri bilan 
o‘zaro aloqadadir.
Korxonalar, ilmiy-tadqiqot institutlari, o‘rta maktablar kabi lisoniy 
hamjamiyatlar doirasida faqat bir til muloqot vositasi hisoblanadi. Biroq 
oila singari kichik lisoniy hamjamiyatlarda muloqot vositasi sifatida ikki, 
hatto, uch til (turli davlatlarda yashovchi muhojirlarning oilasida) 
qo‘llanilishi mumkin.