O‘ZBekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘Bek nomidagi o‘ZBekiston milliy universiteTI

 
1.2. Ijtimoiy-kommunikativ tizim 
Muayyan lisoniy hamjamiyatda qo‘llaniladigan, funksional jihatdan 
bir-birini to‘ldiradigan, o‘zaro aloqada bo‘lgan kodlar yoki subkodlar 
majmuyi ijtimoiy-kommunikativ tizimni tashkil qiladi.
Bu o‘rinda “funksional jihatdan to‘ldirish” ifodasini izohlash lozim 
bo‘ladi. “Funksional jihatdan to‘ldirish” ijtimoiy-kommunikativ tizimni 
tashkil qiladigan kodlar va subkodlardan har biri o‘zining funksiyasiga 
(ayni paytda ular funksiyasiga ko‘ra bir-birini to‘ldiradi) egaligini 
bildiradi. Masalan, adabiy tilning ilmiy, rasmiy, publisistik, badiiy va h.k. 
uslublari o‘ziga xos maxsus vazifalarga ega bo‘lishi bilan birga, funksional 
jihatdan bir-birini to‘ldirib, jamiyatning kommunikativ ehtiyoji va 
muloqotning barcha sohalariga xizmat qiluvchi tizimni tashkil qiladi.
Ko‘p tillilik jamiyatida ijtimoiy-kommunikativ tizimni turli tillar 
tashkil qiladi va kommunikativ funksiyalar ular orasida taqsimlanadi (bu 
o‘rinda tillardan har biri subkodlarga: dialektlarga, jargonlarga, uslublarga 
bo‘linishi mumkin).
1.3. Lisoniy kod 
Har bir lisoniy hamjamiyatda muayyan muloqot vositalari: til, 
dialekt, jargon va tilning uslubiy ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Har 
qanday muloqot vositasini kod deb atash mumkin.
Demak, kod muloqot vositasi bo‘lib, u tabiiy tillar (o‘zbek, rus, 
ingliz va h.k.) hamda sun’iy tillar: esperanto yoki zamonaviy mashina 

---

11 
tillari, morze alifbosi, turli signallar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 
Tilshunoslikda kod deganda lisoniy shakllar: til, hududiy yoki ijtimoiy 
dialekt, shahar koynesi tushuniladi.
“Kod” termini bilan bir qatorda “subkod” termini ham ishlatiladi. 
Masalan, hozirgi o‘zbek milliy tilining subkodlari bu – adabiy til, hududiy 
dialektlar, ijtimoiy jargonlar, shahar (Toshkent) koynesi hisoblanadi.
Subkodlar ham o‘z navbatida turlarga bo‘linib, tarkibiga quyi 
darajadagi subkodlarni kiritishi mumkin. Masalan, rus adabiy tili milliy 
tilga nisbatan subkod bo‘lgani holda, ikki turga: kodlashgan va so‘zlashuv 
tillariga ajraladi. Bulardan har biri o‘ziga yarasha vazifalariga ko‘ra bir-
biridan farqlanadi: kodlashgan til nutqning adabiy shaklida, so‘zlashuv tili 
esa nutqning kundalik og‘zaki shaklida qo‘llaniladi. O‘z navbatida 
kodlashgan adabiy til ilmiy, rasmiy, publisistik, badiiy va h.k. uslublarga 
bo‘linadi. Bunga o‘xshash holat so‘zlashuv tilida ham kuzatiladi
12
.
Rus sotsiolingvistikasida subkodlar ko‘pincha til mavjudligi 
shakllari, G‘arb sotsiolingvistikasida registrlar, deb ham yuritiladi.