O‘ZBekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘Bek nomidagi o‘ZBekiston milliy universiteTI

8. 5. Tilni planlashtirish 
 
“Tilni planlashtirish” (language planning) termini 1959-yilda 
E.Haugen tomonidan iste’molga kiritilgan bo‘lib, u sotsiolingvistika 
sohasida turli maqsadlarni qamragan jarayon sifatida qo‘llanib 
kelinmoqda
59
. Bu maqsadlar ayrim tadqiqotchilar tomonidan (Rabin 1971: 
277-279) lingvistik, yarim lingvistik va nolingvistik maqsadlar sifatida 
talqin qilinsa, boshqa tadqiqotchilar tomonidan (Nahir 1984: 299-319) 
soflashtirish, yangilash, til islohotlari, standartlashtirish, yoyish, leksik 
zamonaviylashtirish, terminlarni birlashtirish va h.k. sifatida izohlanadi.
“Tilni planlashtirish” (language planning) termini “til siyosati”ga 
nisbatan kengroq tushunchani ifodalab, tilga nisbatan bo‘lgan har qanday 
ongli va ma’lum maqsadga qaratilgan o‘zgarishni o‘z ichiga oladi. 
E.Haugenning fikricha, tilni planlashtirish rasmiy yoki norasmiy bo‘lishi, 
shaxslar yoki rasmiy tashkilotlar tomonidan amalga oshirilishidan qat’iy 
nazar, har qanday faoliyat turini o‘z ichiga oladi
60
. Shunga ko‘ra, tilni 
planlashtirish subyekti nafaqat davlat, sinflar yoki ijtimoiy guruhlar, balki 
tilning rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishiga muhim ta’sir ko‘rsatadigan 
alohida shaxslar yoki guruhlarning me’yoriy faoliyatlari ham bo‘lishi 
mumkin. 
Masalan, 
XVIII 
asrda 
ingliz 
tili 
leksik 
me’yorini 
barqarorlashtirishda birinchi ingliz tili me’yoriy lug‘atini tuzgan S.Jonson 
muhim rol o‘ynagan
61
. Mazkur lug‘at keyingi leksikografik tadqiqotlar 
uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan. Bunga o‘xshash rolni AQShda 
ingliz tilining Amerika varianti me’yoriy lug‘atini tuzgan N.Vebster 
o‘ynagan. Binobarin, har qanday milliy adabiy til funksiyalarini 
barqarorlashtirish va til me’yorlarini kodifikatsiya qilishda mutaxassislar 
(grammatikashunoslar, leksikograflar, dialektologlar)ning muntazam 
faoliyati talab qilinadi
62
.
Har qanday planlashtirishda bo‘lganidek, tilni planlashtirish ham 
muammolarni hal qilishga, ularga maqbul yechimlar izlab topishga 
qaratilgan bo‘ladi. Tilni planlashtirish muammolarga yechim izlash 
jarayoni (decision process) sifatida bir qancha bosqichlarga bo‘linadi: 1) 
sotsiolingvistik ma’lumotlar majmuyini baholash, buni “boshlang‘ich 
vaziyat” (background situation) deyish mumkin; 2) maqsad va yo‘nalishlar 
hamda bu maqsadga erishish yo‘llari ko‘rsatilgan faoliyat dasturini ishlab
chiqish; 3) so‘nggi natijalarni baholash.
59
Haugen E. The implementation of corpus planning: Theory and practice // Progress in Language Planning 
International Perspectives. –The Hague: Mouton, 1983. –P. 269-290.
60
Haugen E. The ecology of language. –Stanford, 1972.
–P. 161.
61
Ярцева В.Н. Развитие национального литературного английского языка. –М., 1969. –С. 194. 
62
Швейцер А.Д. Современная социолингвистика: Теория. Проблемы. Методы. –М.: Наука, 1976. –С. 153. 

---

61 
E.Haugen tilni planlashtirish muammolari haqida to‘xtalib, shakl va 
funksiya bilan bog‘liq muammolar, ya’ni til strukturasi va uning qo‘llanish 
vazifalari bilan bog‘liq muammolarni bir-biridan farqlaydi. Til 
muammosining xususiyatlariga ko‘ra, uni yechish yo‘llari va usullari 
aniqlanadi. Masalan, shakl bilan bog‘liq muammolarga me’yorlashtirish 
xos bo‘ladi. Bunda raqobatlashayotgan til shakllaridan biri yoki butun bir 
tizim tanlab olinadi. Til qo‘llashning vazifalari bilan bog‘liq bo‘lgan 
muammolarda, boshlang‘ich bosqichda u yoki bu funksiyani ishlab 
chiqish, yakuniy bosqichda esa uni yoyish, ommalashtirish amalga 
oshiriladi
63
.
Tilni planlashtirish muammolar va unga mos jarayonlarning termini 
bilan tavsiflanadi. Jumladan, “kod tanlash” (masalan, davlat tilini tanlash, 
ya’ni biron tilga davlat tili maqomi berish) muammosiga “rasmiy til 
siyosatining 
shakllanishi” 
jarayoni, 
“kodni 
barqarorlashtirish” 
muammosiga lug‘atlar, grammatikalar, imlo lug‘atlar yordamida 
kodlashtirish jarayoni, “kodning qo‘llanish doirasini kengaytirish” 
muammosiga terminlar tizimi va tezauruslarni ishlab chiqish jarayonlari 
mos keladi.